Starożytność | DZIENNIK ORNITOLOGA

GRECKIE LUSTRO LUDZKOŚCI

2015/10/18 @ 13:00 (Literatura, Ludzie, Starożytność)

Nikos Chadzinikolau (1935–2009) był wielkim darem dla kultury polskiej. Gdyby mieszkał w Grecji należałby zapewne do czołówki pisarzy tego kraju, ale nie wykonałby swojej dziejowej misji. A przecież kiedy pojawił się w Polsce wszystko zdawało się być przeciwko niemu – zimny klimat, trudny do przyswojenia język i atmosfera podejrzeń, niewiary w dobre ludzkie intencje. Wszystkie przeszkody pokonywał z olimpijską sprawnością, nauczył się języka, wraz z Paulosem Raptisem zawojował sceny w całym kraju, skończył studia polonistyczne i podjął pracę jako nauczyciel języka polskiego w szkole średniej. Nie zrywał jednak więzi z Grecją i gdy tylko stało się to możliwe, jeździł tam by promować kulturę polską. U nas zaszczepiał greckie obyczaje i folklor, tłumaczył książki, promował (między innymi Eleni), a w słonecznym kraju niósł wieść o północnej krainie, jej literaturze i ludziach. Tak zgromadził ogromny dorobek, który może śmiało konkurować z największymi osiągnięciami w obu krajach. Opublikował przecież ponad sto książek, w tym 30 tomów poezji, dwie powieści, naukowe opracowanie literatury nowogreckiej 1453–1983, tłumaczenia Iliady Homera, Mitów greckich, Bajek Ezopa, Erotyków Safony, dramatów Sofoklesa (Antygona, Elektra, Król Edyp) i Greka Zorby Kazantzakisa, był inicjatorem i edytorem Białej i Kolorowej Serii Poetyckiej (151 tomów), zorganizował ponad trzydzieści wielkich Listopadów Poetyckich, otrzymał wiele odznaczeń i wyróżnień, w tym Złoty Krzyż Zasługi, Order Aleksandra Wielkiego i Order Uśmiechu. Po stronie greckiej jest nie mniej zasług i osiągnięć, starczy tylko powiedzieć, że przetłumaczył na grecki Baśnie polskie, antologię poezji polskiej i wybory wierszy noblistów – Szymborskiej i Miłosza. Cóż zatem jeszcze mógłby zrobić jeden człowiek, cóż mógłby zrobić taki człowiek jak Nikos. Odpowiedź jest tylko jedna – jeszcze zwiększyć tempo, jeszcze poważyć się na coś niewyobrażalnego. Napisał zatem i obronił na Uniwersytecie Adama Mickiewicza doktorat o powstaniu greckim 1821 roku, a potem książkę habilitacyjną o greckim nobliście Elitisie, a jednocześnie… przełożył wielką epopeję Homera.

Jednym z fundamentów literatury światowej jest wielka tragedia grecka, kojarząca się przede wszystkim z dziełami Ajschylosa, Eurypidesa i Sofoklesa. Ten ostatni żył w Atenach w latach 496–406 p.n.e. i wedle tradycji napisał 123 tragedie i dramaty satyrowe. Do naszych czasów dochowało się tylko siedem tragedii – Ajas, Antygona, Trachinki, Król Edyp, Elektra, Filoktetes, Edyp w Kolonie – oraz duży fragment dramatu satyrowego Tropiciele. Nikos Chadzinikolau podaje, że: Jako syn bogatego płatnerza, Sofillosa, otrzymał staranne wykształcenie (muzyczne, aktorskie, taneczne, sportowe). Już jako szesnastoletni chłopiec po bitwie pod Salaminą przewodził chórowi, grając na lirze i tańcząc pod Pomnikiem Zwycięstwa. Był przystojny i skromny, łączył harmonię ducha i ciała (kalokagathia), cieszył się powszechną sympatią. Brał czynny udział w życiu publicznym, szczególnie w okresie rozkwitu Aten za czasów Kimona i Peryklesa. Jego zasługi dla dramatu są bezsporne – wprowadził trzeciego aktora, zwiększył liczbę chórzystów z dwunastu do piętnastu, ograniczył rolę chóru, rozszerzył dialogi, rozbudował akcję, wprowadził też dekoracje sceniczne i zrównoważył w dialogach elementy epiczne z lirycznymi. Wprowadził też dłuższe przerwy muzyczne, zerwał z tradycją monotematycznych tetralogii, dzięki czemu każda tragedia stała się zamkniętą całością. Na początku 1998 roku ukazały się w Polsce w nowym przekładzie Nikosa Chadzinikolau trzy najważniejsze dramaty Sofoklesa – Antygona, Elektra i Król Edyp. Autor przekładu dobrze znany był polskiemu czytelnikowi, bo przecież sam był poetą i prozaikiem z ogromnym dorobkiem i tłumaczem wielu poetów, między innymi Safony, Kawafisa, Seferisa, Elitisa, Ritsosa, Antoniu, Tsukadosa, Theofilu. Tłumaczył też Kazantsakisa, wydał antologię współczesnej poezji greckiej pt. Nowe przestrzenie Ikara (trzy wydania, ostatnie – 1985). Był też współpracownikiem encyklopedii, twórcą antologii poezji polskiej w Grecji i autorem przekładów książek poetów polskich na język grecki, między innymi Miłosza i Szymborskiej. Opublikował także krytyczne opracowanie na temat literatury nowogreckiej, był niestrudzonym organizatorem corocznych Międzynarodowych Listopadów Poetyckich w Poznaniu, przyjacielem poetów i pisarzy, muzykiem, pieśniarzem i aktorem, człowiekiem instytucją w Wielkopolsce. W Antygonie Chadzinikolau zastosował nowatorskie ujęcie starożytnego tekstu, dlatego czyta się ten przekład jak nowe, do tej pory nieznane dzieło. Polscy autorzy przekładu nigdy nie poznali języka greckiego w takim stopniu jak Nikos, nigdy nie zrozumieli do końca lingwistycznych niuansów. Może dlatego tekst Sofoklesa w przekładzie Chadzinikolau tętni życiem, jest niezwykle plastyczny i pełen tragicznej głębi. Translator zachował w tekście sens oryginału, niczego nie uronił z precyzji myślowo–językowej i doskonałości sfery wyobrażeniowej. Wprowadził nowe określenia– zamiast epeisodion napisał scena, a zamiast parodos i stasimon – chór. Zdaniem tłumacza antyczne terminy utrudniają percepcję, a poza tym nie są tak istotne dla współczesnego czytelnika. Hajmona zastąpił Chadzinikolau Aimonem, bo taka jest pisownia i wymowa grecka. Wprowadził też akty, co jest zgodne z Arystotelesowską teorią budowy tragedii. Dzięki tym zabiegom sztuka zyskała nowy wymiar i stała się bardziej współczesna. Podobne zabiegi zastosował Chadzinikolau w przypadku przekłady Elektry i Króla Edypa. I te dramaty czyta się znakomicie w nowej polskiej wersji, a porównując je z poprzednimi przekładami czytelnik uświadamia sobie ile w nich było przeinaczeń i ile niepotrzebnych zawiłości językowych. Chadzinikolau ma znakomite wyczucie języka polskiego i potrafi znaleźć taki ekwiwalent słowny, że czytelnik ma wrażenie jakby dramaty te zostały napisane po polsku. Cierpiąca katusze Elektra, podstępna Klitajmestra i mściwy Orestes są postaciami żywymi, pulsującymi ludzkimi namiętnościami, a Lajos i Jokasta oraz ich nieszczęsny syn Edyp zdają się mieszkańcami jednego z wielkich miast dwudziestego stulecia. Chadzinikolau tak przekłada Sofoklesa, żeby czytelnik niczego nie uronił z piękna oryginału, a zarazem by miał wrażenie, że dobrze zna tych bohaterów. Wielkość dramatu greckiego polega na tym, że stworzył postacie rozpoznawalne w każdym czasie i każdej przestrzeni, że uwiecznił sytuacje rozpoznawalne dwa i pół tysiąca lat temu, w czasach Jana Kochanowskiego i Adama Mickiewicza, pod koniec dwudziestego wieku i – zapewne – za następne dwa i pół tysiąca lat. Chwała Nikosowi Chadzinikolau i Oficynie Wydawniczej GMP, że przybliżyła u końca drugiego milenium polskiemu czytelnikowi tragedie, które stale bolą, ale też uczą humanizmu, pokazują postawy i jaźń człowieka w ich najgłębszych impulsach, żądzach i wewnętrznych zawiłościach.

Safona powszechnie uważana jest za najwybitniejszą poetkę starożytnej Grecji. Data jej urodzin jest trudna do ustalenia, Nikos Chadzinikolau zdecydował się podać w swoim wstępie lata 628–568. Pewnym jednak jest, iż żyła na przełomie VII i VI wieku p.n.e., w Mitylenie na Lesbos, gdzie prowadziła szkołę dla dziewcząt z arystokratycznych rodzin. Swoje rodzinne miasto opuściła tylko podczas rozruchów rewolucyjnych i udała się do rodziny na Sycylię. Gdy walki ucichły powróciła na Lesbos i tam zmarła. Ze swoimi młodymi uczennicami związała się namiętną przyjaźnią. Od śmierci Safony datuje się coraz gwałtowniejszy rozwój legendy, mówi się więc o lesbijskiej miłości do dziewcząt, o uczuciu do legendarnego Faona i o samobójczym skoku do morza ze Skały Leaukadyjskiej. Safonę wielbili i podziwiali między innymi: Salon, Pindar, Teokryt, Platon, Sokrates, a także Horacy, Owidiusz, Katullus, Petrarka, Boccaccio, Byron, a z Polaków między innymi Jan Kochanowski i Maria Pawlikowska–Jasnorzewska. Ta niezwykle subtelna poetka stawała się nawet inspiracją dla wielu twórców. Alessandro Verrie napisał powieść pt. Przygody Safony, poetki z Mityleny, którą stylizował na przekład dopiero co odkrytego manuskryptu greckiego. Publiczność uwierzyła mu i dopiero wielki rozgłos utworu, zmusił pisarza do odkrycia kart. Franz Grillparzer i pisarz hiszpański Victor Balauer poświęcili poetce swoje dramaty, Charles Gaunod – operę. Znany też jest powszechnie poemat Giacoma Leopardiego pt. Ostatnia pieśń Safony. Poezja matki liryki greckiej należy do najsubtelniejszych, najbardziej delikatnych, a przy tym jest nienaganna pod względem warsztatowym – doskonale mieści się w ramach zakreślonych przez tradycję wierszowanej modlitwy, epitalamium, żałobnej pieśni. Safona – najogólniej – opiewa wolność i piękno, zachwyca ją czułość i delikatność, skarży się na złego kochanka i nie pamiętającą przyjaciółkę, którzy nie odwiedzają domu. Potrafi dostrzec subtelne cienie i błyski powstające na przedmiotach, w gorących słowach zwraca się do bogów i prosi ich o łaskawość. Jej poezja raz jest czysta jak pieśń spełnionej miłości, płynąca swobodnie ponad wyspami, a innym razem przypomina krystalicznie czystą, utuloną w żalu pieśń pogrzebową. Jak na poetkę z tak odległej przeszłości, legitymuje się Safona umiejętnościami wypowiadania myśli w niezwykle kunsztowny sposób. Potrafi bezbłędnie określić i nazwać stan w jakim się znajduje, potrafi wypowiedzieć kilka zdań, w których zawiera się esencja chwili życia, istnienia i miłości. Nie ma dla niej zakazanych obszarów, nie ma miejsc, których nie dotykałaby swą myślą i pieśnią. Porusza się pośród krajobrazów rodzinnej wyspy, wędruje poprzez mroki Hadesu i momentalnie potrafi przenosić się w spirale tajemniczych przestrzeni snu. Wszystko zdaje się u niej płynąć, falować; rzeczywistość i gra uczuć zdumiewają poetkę i wprawiają w dziwny, nostalgiczny nastrój. Safona przypomina grecką kitarę, która przy dotknięciu strun wydobywa dźwięk piękny, czysty i subtelny jak wilgoć płynąca od morza. A przy tym jest to też poezja pełna mądrości, rozsądnych rad, napomknień i uwag kierowanych ku młodszym towarzyszkom, nieroztropnym braciom, wreszcie ku córce – Kleis. Najpiękniejszą częścią dorobku Safony jest poezja miłosna. Te delikatne, subtelne jak hiacynt liryki są niczym łzy greckiej ziemi – wspaniałe, pełne czułości i wylewności typowo egejskiej. Gdy się je czyta ma się wrażenie, że kochankowie właśnie się obejmują, że właśnie zbliżają usta i zaczynają falować. Ona wtedy mówi: To dobrze, ze przyszedłeś./ Tak bardzo cię pragnęłam./ I znów rozpalasz płomień/ w moim sercu. On (albo ona) odpowiada: Szlachetna, fiołkowowłosa Safo,/ Pieśniarko o słodkim uśmiechu,/ wstyd mi przeszkadza powiedzieć to,/ czego pragnę. Chadzinikolau potrafił znakomicie oddać język greckiego oryginału. Polacy przez długi czas skazani byli na przekład z angielskiego dokonany przez J. Brzostowską, jakże daleki od pierwowzoru, poprawiony potem szkolarsko przez J. Danielewicza. Dopiero w nowym przekładzie Safona lśni pięknem greckiej, misternej amfory, wyłowionej z morza po tysiącach lat. I dopiero taka zachwyca, zniewala i pobudza grzeszną wyobraźnię…

Grecki kochanek, grecka kochanka – iluż marzyło o nim i o niej. W świadomości pokoleń utrwaliło się przekonanie, że mieszkańcy Południa są gorący i miotają nimi ogniste żądze, że potrafią dla miłości poświęcić wszystko. Tak jak Grek Zorba wiedzą jak krążyć wokół kochanki, zdobywać ją różnymi sposobami. Ich miłość rozgrywa się w parne noce, na łonie natury, pod gwiazdami i jest niemal kosmicznym połączeniem przeciwstawnych energii. Wtedy dzban wina i ciepło ciał uczestniczą w tajemnym rytuale obłaskawiania śmierci i goryczy przemijania. Miłość jest dla Południowców jak narkotyk i muszą oni stale zaspakajać swoje żądze, bo bez tego nie mogliby żyć. Olśniewającym zapisem tych erotycznych perypetii i uniesień Greków jest ich poezja, w której zawsze miłość była najważniejszym tematem, stanowiła oś dysput i opisów, a nade wszystko nadawała sens światu i obecności w nim człowieka. Niestrudzony translator literatury greckiej Nikos Chadzinikolau przygotował wydane luksusowo wiersze i aforyzmy jego rodaków orbitujące wokół najważniejszego z ludzkich uczuć. W książce znalazły się utwory Archilocha, Alkmana, Mimnermosa, Stezychora, Alkajosa, Safony, Ibikosa, Anakreonta,Nossisa, Kallimacha, Asklepiadesa, Meleagera, Filodemosa, Stratona, Rufinusa, Palladasa, Makedoniosa, Pavlosa Kiru, Agatiasa, Joannisa Geometrisa, Teodora Prodromosa, Dionisiosa Solomosa, Kostiasa Palamasa, Konstantinosa Kavafisa, Angelosa Sikelianosa, Kostasa Kariotakisa, Giorgiosa Seferisa, Marii Poliduri, Yannisa Ritsosa, Odisseasa Elitisa, Nikiforosa Vrettakosa, Tasosa Livaditisa, Panosa N. Panajotunisa, Takisa Antoniu, Antonisa Fostierisa. Czytelnik otrzymał więc wspaniałą antologię, w której miłość opisywana jest na wszystkie sposoby i we wszystkich odmianach gatunkowych. Znajdziemy tu zatem wspaniałe, ciepłe erotyki, pełne tkliwości i trudnej do wyrażenia energii solarnej – Winem zwilż płuca, bo wzeszła, bo wzeszła już gwiazda,/ uciążliwa pora, wszystko w upalnym pragnieniu,/ a w listowiu słychać słodką pieśń cykady./ kwitną osty, kobiety są teraz bezwstydne,/ mężczyźni słabi, Syriusz spala im głowy/ i kolana.(Alkajos) – ale też zjadliwe napomnienia i riposty – Strzeż się orła z czarnym ogonem/ jak też dupy owłosionej (Archiloch). Antologia Nikosa Chadzinikolau jest przykładem następnej rzetelnej pracy translatorskiej. Jej autor urodził się w Grecji i znakomicie zna język swej ojczyzny. Genialnie też przyswoił sobie język polski. Możemy zatem być pewni, że zaprezentowane wiersze są wierne oryginałom, a i strona literacka tych przekładów jest bez zarzutu. Jest to książka o tym jak kobieta i mężczyzna szukają się w świecie i, albo odnajdują się budując enklawy czułości, albo mijają się stale, nie dostrzegając ciepłych gestów, szyfru miłości, znaków porozumienia. W takim kontekście antologia Nikosa jest książką o spełnieniu i żądzy, o wiecznej tęsknocie ciał i dusz. Ileż pięknej greckiej poezji zawarł tłumacz w tej estetycznie wydanej antologii, ileż w tych słowach prawdy o człowieku i jego nieustającym pielgrzymowaniu ku mirażom świata. Książka ta stale znajduje wielu czytelników, gdyż nie ma chyba człowieka, który by kiedyś nie był zakochany. Mało też jest takich, którzy nie chcieliby sprawdzić jak kochają inni, dowiedzieć się czy jego miłość da się wpisać w szerszy krąg ludzkich doświadczeń ostatecznych. Dodatkową zaletą tego wydania jest piękna szata graficzna autorstwa Stanisława Ożoga, która nawiązuje swą formą do podobnego wydania Aforyzmów Greków.

Po przyswojeniu kulturze polskiej takich dzieł literatury greckiej jak Grek Zorba czy pieśni Safony, po opublikowaniu antologii poezji greckiej XX wieku pt. Nowe przestrzenie Ikara, Nikos Chadzinikolau, przedłożył czytelnikom drugie, poprawione i wzbogacone wydanie Aforyzmów Greków. Zbiór ten prezentuje sentencje czterdziestu sześciu pisarzy, filozofów i lekarzy zarówno ze starożytności, jak i z czasów współczesnych. Samo określenie aforyzm pochodzi od greckiego terminu aforismos i oznacza definicję, zwięzłe zdanie, myśl moralną i filozoficzną, twierdzenie naukowe, sentencję, gnomę, maksymę, apokryf i paradoks. Ma zatem o wiele szersze oddziaływanie i zakres od jednego pojęcia występującego w języku polskim. Pierwszym dziełem, w którego tytule pojawiło się to określenie, były Aforyzmy Hipokratesa, rozprawa zawierająca twierdzenie i zasady medyczne i takie znacznie miały aforyzmy aż do czasów odrodzenia. Później Erazm z Rotterdamu, Michał Montaigne, Francis Bacon i Blaise Pascal do tego stopnia rozwinęli ów sposób zapisywania myśli, że stały się one gatunkiem literackim, choć – nie przestały być zwięźle formułowaną, najczęściej jednozdaniową, ogólną prawdą o charakterze filozoficznym, psychologicznym, albo moralnym, odznaczającą się stylistyczną wyrazistością i błyskotliwością. Wybór dokonany przez Chadzinikolau ma charakter subiektywny, skrupulatny badacz zapewne będzie się dopominał różnych nie uwzględnionych myślicieli i pisarzy, ale przecież sens tworzenia tego rodzaju antologii leży właśnie w indywidualizmie spojrzenia, umiejętności dokonania syntezy i opierającego się na logicznych przesłankach, wyboru. Jak tłumaczy autor antologii: Z ogromnego morza soli greckiej wybrałem niewielką ilość ziaren. Potwierdzają one wielkość umysłu ludzi Południa, którzy mądrość cenili najbardziej. Aforyzmy Greków zostały podzielone na dwie części, które obejmują pisarzy starożytnych – od Homera do Palladasa, oraz pisarzy współczesnych, od romantyka Dionisiosa Solomosa do Eleni Koniarelli-Siaki. Ale oprócz tej naturalnej granicy odnajdziemy też i inne linie podziału. Pierwsza z nich i najbardziej wyrazista, to podział wewnętrzny na aforyzmy znane i egzystujące w kulturze europejskiej i światowej, jak i te, które dopiero za sprawą antologii Chadzinikolau zostały przypomniane, odkurzone, a często wręcz wydobyte z przepastnych mroków zapomnienia. Spośród sentencji znanych i obecnych w naszej kulturze starczy przywołać następujące: Kropla drąży skałę (Tales), Prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie; Zgoda buduje, nienawiść rujnuje; Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada (Ezop), Wszystko płynie i niepodobna wejść dwukrotnie do tej samej rzeki (Heraklit), Spiesz się powoli, a unikniesz błędów (Sofokles), Jaka praca taka płaca (Eurypides), Miej oczy i uszy otwarte (Sokrates), Sławy nie kupisz za pieniądze (Isokrates), Jedna jaskółka nie czyni wiosny (Arystoteles), Nikt nie może uciec od swego przeznaczenia (Demonstenes), Kto jest kochany przez bogów, młodo umiera (Menander), Miarą prawdy jest uczucie (Epikur), Prawda w winie (Teokryt). Aforyzmy te w transkrypcjach i różnorakich wariantach zadomowiły się w kulturze polskiej oraz europejskiej i często stały się jakby skondensowanymi esejami na temat losu, życia i śmierci człowieka, stały się wykładnią mądrości i boskiej, albo diabelskiej logiki istnienia, przetrwania, bądź upadku. Ale obok tego rodzaju metakulturowych sentencji, odnajdziemy w wyborze Chadzinikolau wiele zdań świadczących o głębokiej pasji poszukiwawczej autora i jakby „dodatkowego ucha”, wrażliwego na odgłosy wieczności, ostatecznej prawdy, na milczącą rozpacz kochanki i płacz cierpiących. Szczególnie w tekstach współczesnych autorów odnajdziemy wiele tego rodzaju zwrotów, choć również starożytni pisarze, filozofowie pozostawili po sobie słowa, które wieki przetrwały i wieki trwać będą: Unikaj przyjemności, które przynoszą smutek (Solon), Nawet groźnym bogom nieraz łzawią oczy (Safona), Poezja to mówiące malarstwo, a malarstwo – milcząca poezja (Simonides), W czarnym aksamicie nieskończoności zwycięstwo będzie człowieka (Ajschylos), Ból oczyszcza duszę (Tukidydes), Lepsza przyjaźń jednego człowieka rozumnego niż wszystkich głupców (Demokryt), Wszystko od ziemi pochodzi i do niej powróci (Ksenofont), Każda dusza jest nieśmiertelna, bo to, co znajduje się w ciągłym ruchu, jest nieśmiertelne (Platon), Życie jest chwilą wieczności (Plutarch), Wszystkie ruiny świata przerażają, tylko greckie budzą podziw (Dimitrios Kamburoglu), Młodość domaga się nieśmiertelności i Biada mężczyźnie, który mógł spać z kobietą, a nie uczynił tego (Nikos Kazantzakis), Żałuję, że pozwoliłem szerokiej rzece przejść między palcami, a nie spróbowałem kropli wody (Giorgos Seferis), Każdy człowiek dąży sam do miłości, sławy, śmierci (Yannis Ritsos), Świat staje się piękny w wymiarach serca (Odisseas Elitis), czy Śmierć nie odróżnia światła od mroku, bo urodziła się ślepa (Takis Antoniu), Zawsze są okruchy szczęścia, nigdy cały bochen (Eleni Koniarelli–Siaki). Aforyzmy wybrane przez Chadzinikolau prezentują człowieka, ludzkość i etos człowieczeństwa w różnorakich odcieniach i deseniach bytu. W obliczu śmierci i nieustannych zagrożeń, w lęku przed nieuchronnością wróżb losu i odważnie, z twarzą śmiało zwróconą w kierunku Boga, bóstwa, wieczności. A przy tym odsłaniają jakby ukryte źródła kultury europejskiej, wykwitającej przecież na gruzach dawnych imperiów. Uczą pokory przed siłą czasu i każą upatrywać w przestrzeni wielu, jak najbardziej realnych wymiarów. Nade wszystko jednak płynie z tych tekstów pochwała i zachęta ku mądrości – czystej i prawdziwej, rzetelnej i realnej, mimo wielkości i głębi, prostej. Wszak przychodzimy z głębokich mroków, dochodzimy do głębokich mroków, między nimi jasna przestrzeń – życie. Aforyzmy Greków uczą jak należy żyć pośród tej przestrzeni, jak należy ją próbować zrozumieć i jak stać się jej częścią.

Mitologia jest najstarszą i najpiękniejszą siostrą Historii. Urodziła się w Grecji – krainie życiodajnych źródeł, winnic, gajów oliwnych i słońca, którego promienie mają magiczną moc, pozwalają odradzać się jak Feniks – pisał we wstępie do nowej edycji Mitów greckich Nikos Chadzinikolau, poeta, prozaik i tłumacz urodzony w Grecji, a z wyboru przebywający do końca życia w Polsce, którą pokochał, tak jak kochał ziemię Achillesa i Homera. O swoim pierwszym spotkaniu z mitologią mówi autor tak: Pierwszy raz spotkałem ją, gdy byłem jeszcze mały. W pięknym ogrodzie zrywała narcyzy i plotła wianki. Wtedy opowiedziała mi o małym Perseuszu, który zamknięty w skrzyni dopłynął do wyspy Serifos, o dzielnym Heraklesie i niestrudzonych Argonautach. Najbardziej jednak fascynowały mnie przygody tułacza Odysa. Co za odwaga i wytrwałość, wierność i poświęcenie, cierpliwość i fantazja. Ów dziecinny zachwyt umiejscowił się wyraźnie w życiu i sztuce Nikosa, a po latach zaowocował zbiorem niezwykle autentycznych opowieści o bogach i ludziach, o Perseuszu i Meduzie, o wyprawie Argonautów, o Tezeuszu i Minotaurze, o Heraklesie, Antygonie, wojnie trojańskiej i o tułaczce Odysa. Mity w interpretacji Chadzinikolau mają tę zaletę, że przekazane z języka oryginału, żyją jakby w dwu językach jednocześnie. Autor transkrypcji starał się znaleźć na tyle adekwatne ekwiwalenty w języku polskim, by nie zatracić piękna oryginału, a jednocześnie nie „dointerpretowywać” utworów. Tak powstała książka piękna i prawdziwa zarazem, pełna smutku – bo smutni są bohaterowie mitów, a zarazem pełna wiary w człowieka i moc jego czynów, pragnień i uczuć. To jakby mały wykład o istocie człowieczeństwa. Mity greckie należą wszakże do wielkiego dziedzictwa kulturowego ludzkości. Zawsze oddziaływały na literaturę i sztukę, wywierały przemożny wpływ na kształtowanie się kierunków artystycznych i estetycznych, a przy tym nie przestały nigdy być magicznym lustrem rodzaju ludzkiego. Każda tragedia, każda wy prawa ponad siły, każde spętanie i każda batalia znajdą swoje odniesienie w tym zbiorze kulturowych metatekstów. Książka Chadzinikolau została pięknie wydana przez Oficynę Wydawniczą G&P. Zastosowano tutaj klasyczne już dzisiaj ilustracje Jana Marcina Szancera – jednego z najznamienitszych polskich ilustratorów książek. Jego przedstawienia są lekkie, zwiewne, pełne poezji i niespotykanego wprost wyczucia kolorystycznego. Charakterystyczne dla Szancera wydłużenie postaci i ich subtelny rysunek powodują, że teksty Chadzinikolau brzmią delikatniej od klasycznych przekładów czy transkrypcji mitów. Odsłania się też dzięki tym ilustracjom ukryty wymiar greckich podań – ich zdumiewająca poetyckość. Widać tu znakomicie, iż właśnie poeta powinien te teksty oblekać w polskie słowa. Szczególnie w procesie dydaktycznym książka Chadzinikolau i Szancera może być przydatna, wszak Mity greckie stanowią lekturę obowiązkową w szkole średniej.

O znaczeniu Iliady dla kultury światowej nie trzeba przypominać, wszak obok Biblii, Gilgamesza, Księgi królewskiej, Kojiki, Popol Vuh, Boskiej komedii, stanowi ona, wraz z Odyseją, jej fundament. Chadzinikolau w tezach dołączonych do tego dzieła odkłamuje liczne mity narosłe wokół niego. Określa utwór jako epopeję historyczną, poetyzowaną historię, w której wizjoner Homer łączy psychograficzne osoby z autentycznymi wydarzeniami. Iliada nie jest zlepkiem podań, jej autorem jest genialny twórca – Homer (800–724 p.n.e.). To on sam spisał epopeję na 285 cienkich tablicach ołowianych. Nie jest to zatem luźny zapis, ale raczej przemyślana historycznie i artystycznie kompozycja. Utwór jest spójny, doskonały w konstrukcji epizodów, w symetrii bitew i złożeniu materiału w całość, z planem opartym o przewodnią myśl. Ma układ w stylu geometrycznym waz czarnofigurowych. Homer wcale nie był ślepcem, bo przecież żaden ślepiec nie byłby w stanie opisać z taką dokładnością zbroi, koni, krain, okrętów, walki, życia rodzinnego, ubiorów, gry i sportu, a nade wszystko anatomii człowieka, wyglądu świątyń. Jego dzieło pokazuje wyraźnie, że był podróżnikiem i posiadał ogromną wiedzę. W jego istnienie od dzieciństwa wierzył Heinrich Schliemann, a potem odkrył i oddał go światu wraz z zapomnianą Troją. Homer kochał swoich bohaterów, wodzów, bo łączyło ich wspólne przeznaczenie – śmierć, chwała, nieśmiertelność. Był bezstronny i z sympatią pisał o jednych i drugich. Iliada była wielką pieśnią tęsknoty i greckiego piękna, zaklętego w tęsknej opowieści i w przekazie zachowanym przez mądrość pokoleń, ale była też i jest opowieścią o chwale narodu greckiego i samej Grecji. Porwanie Heleny i konflikt pomiędzy Achajami i Trojanami jest rodzajem opowieści z kluczem, z której można wyczytać wielką wiedzę autora i jego epoki o człowieku. To jakby nieustanne przypominanie, że w ludziach są dwie natury – dobra i zła. Starczy iskra, starczy pretekst, a dawni bracia, a przyjaciele i siostry stają się zapiekłymi wrogami. Od czasów Homera niewiele zmieniło się na świecie w tym względzie, stale przelewa się krew, wciąż cierpią niewinne byty. Przekład Chadzinikolau czyta się z wypiekami na twarzy, bo wreszcie poemat ten zaczyna żyć swoim wewnętrznym rytmem. Nagle wątki znajdują swą kontynuacją, a zgubione przez innych translatorów treści odsłaniają się w pełnym blasku. Począwszy od pierwszego zaśpiewu – Gniew Achillesa opiewaj bogini, syna Peleusa,/ który Achajom zadał ból i niezliczone cierpienia/ i do Hadesu strącił tak wiele dusz dzielnych/ bohaterów, a ich ciała wydał na pastwę psom/ i różnym drapieżnikom. – a skończywszy na zamknięciu Rapsodu XXIV po spaleniu na stosie ciała Hektora – Kiedy wznieśli już kopiec, rozeszli się. Potem/ wszyscy spotkali się na obfitej stypie żałobnej/ w pałacach wychowanka Zeusa, króla Priama./ Tak zadbano o pogrzeb Hektora, poskramiacza koni. – czytelnik uczestniczy w prawdziwej uczcie poezji i języka. Dopiero ten przekład ustala proporcje, dopiero teraz widać ile narosło nieporozumień wokół głównych wątków dzieła Homera. Chadzinikolau we wstępie pokazuje to na kilku przykładach: Piękne próby parafrazowo–językowe dał Juliusz Słowacki. Dziwaczne i martwe są za to próby Stanisława Staszica (1815) i Jacka Idziego Przybylskiego (1814). Nudne i monotonne heksametry dominowały w filologicznych przekładach Pawła Popiela (1880), Augustyna Szmurły (1887) i Stanisława Mleczki (1894). Lucjan Rydel przetłumaczył osiem pieśni często stylizowaną gwarą, ale z polotem poetyckim. Ludowy przekład dał też Jan Czubek (1921), lecz bez tchnienia poetyckiego. Zapewne do czytania jest przekład pośredni Ignacego Wiśniewskiego, wydany na emigracji w Londynie w 1961 roku (w kraju – 1984) oraz Kazimiery Jeżewskiej (1983). Błędy w tłumaczeniach różnych autorów można by liczyć na tysiące, a czasem ich skala jest tak żenująca, że czytelnik zastanawia się dlaczego ludzie z tak mizerną znajomością greki biorą się za przekład monumentalnego dzieła. Dziwią też próby oddawania w języku polskim heksametru greckiego, bo nie rozróżniamy w nim głosek długich i krótkich. Chadzinikolau twierdzi, że właściwa byłaby tutaj miara wahająca się od 12 do 17 sylab, bo u Homera najczęściej miarą jest 14–16 sylabowa stopa metryczna. Autor nowego polskiego przekładu stara się stosować tę zasadę i uzyskuje efekt zdumiewający. Wreszcie Iliada staje się dziełem poetyckim, napisana z lekkością, nabiera także nośności i brzmi wspaniale w naszym języku. Warto na koniec oddać głos znawcy kultury antycznej prof. Oktawiuszowi Jurewiczowi, który nie waha się wydać jednoznacznej oceny: Przekłady Nikosa Chadzinikolau są wprost kongenialne. (…) to prawdziwa uczta duchowa i intelektualna; świetne rozumienie oryginału, obrazów poetyckich starożytnych i umiejętne dobranie ich polskich ekwiwalentów wciągają bez reszty w lekturę, od której trudno się oderwać. Dobrze się stało, że u końca tysiąclecia pojawił się w Polsce tak wierny przekład Iliady, tym bardziej, że w masowych seriach wydawniczych powiela się bzdurne spolszczenia Szmurły, w których Hektor poskramiacz koni występuje jako harcerz, zwykłe wydrążone okręty są wygiętymi okrętami (Rapsod XII, w. 38) a Achajowie są Achidami, etc. Nie zapominajmy o wielkim, renesansowym dziele Nikosa Chadzinikolau, o bezcennym darze, jaki dał kulturze dwóch narodów – czas już też najwyższy by uhonorować tego twórcę specjalnie w Poznaniu i w innych miastach Polski.

__________

Sofokles, Antygona, tłum. Nikos Chadzinikolau, Oficyna Wydawnicza GMP, Poznań 1998,s.60.
Sofokles, Elektra, tłum. Nikos Chadzinikolau, Oficyna Wydawnicza GMP, Poznań 1998, s. 80.
Sofokles, Król Edyp, tłum. Nikos Chadzinikolau, Oficyna Wydawnicza GMP, Poznań 1998, s. 76.
Safona, Erotyki, przeł. i wstępem opatrzył Nikos Chadzinikolau, Oficyna wydawnicza G&P., Poznań 1998, s. 90.
Miłość Greków, przeł. i wyb. Nikos Chadzinikolau, Ad.Oculos, Warszawa 1998, s. 144.
Aforyzmy Greków, wybrał i przełożył Nikos Chadzinikolau, opr. graf., S. Ożóg, Ad.Oculos, Warszawa 1998, s. 112.
Mity greckie, oprac. Nikos Chadzinikolau, il. Jan Marcin Szancer, Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań 1998, s. 160.
Homer, Iliada, przeł. ze starogreckiego, wstępem i przyp. opatrzył N. Chadzinikolau, Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań 2001, s. 502.

Dodaj komentarz

ŚWIAT STAROŻYTNY (XXIV)

2015/03/22 @ 19:10 (Filozofia, Ludzie, Starożytność)

Gustave Rodolphe Clarence Boulanger, Targ niewolników (1882)

W naszym świecie nic nie jest jednoznaczne, a stereotypy utrwalone przez setki lat, podlegają często weryfikacji w obliczu nowych faktów, lektur, wiadomości. Odnosi się to też do wielkości i wagi znaczących postaci w dziejach ludzkości, ich odbioru w kolejnych stuleciach. Taki na przykład Arystoteles (384–322 p.n.e.), po latach sporów za jego życia i kontrowersyjnej działalności u boku Aleksandra Wielkiego (salwował się ucieczką na Eubeę po jego śmierci), potem wielkiego uwielbienia przez filozofów katolickich (tomizm) i położenia podwalin myśli europejskiej w zakresie astronomii, kosmologii, fizyki, biologii, uważany jest bezdyskusyjnie za jednego z przewodników ludzkości. Tymczasem jego poglądy społeczne, inspirowane zapewne tyranią wychowanego przez niego władcy, budzą ogromne zdziwienie, a często wręcz szokują. Tak jest w przypadku poglądów filozofa na temat niewolnictwa, które z perspektywy dwudziestego pierwszego stulecia po Chrystusie, są po prostu niedorzeczne. Zdawać by się mogło, że Stagiryta kierował się w życiu trzeźwym osądem rzeczywistości, a jego antropologia daleka była od wypaczeń. Starczy przywołać te oto zdania na temat właściwości człowieka: To bowiem jest właściwością człowieka odróżniającą go od innych stworzeń żyjących, że on jedyny ma zdolność rozróżniania dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości itp.; wspólnota zaś tak ukształtowanych istot staje się podstawą rodziny i państwa. (Arystoteles, Polityka, Warszawa 1989, przeł. L. Piotrowicz, s. 200) Teoria państwa i stosunków społecznych, zawarta w kilku dziełach, a nade wszystko swoiście ukształtowana etyka, wskazywać by mogły, że człowiek ten na każdym poziomie istnienia szanował byty takimi jakimi były. Niestety nie do końca, bo jego poglądy na temat niewolnictwa pozbawione były trzeźwości, tak charakterystycznej dla niego i wynikały zapewne z organizacji życia w starożytnej Grecji i Macedonii oraz przekonania o tym, że istota każdej rzeczy leży w jej zadaniu praktycznym. Człowiek jednak nie jest „rzeczą” i traktowany powinien być w każdej sytuacji jako integralny, wspaniały byt, chroniony przez prawo i otaczany miłością przez innych współmieszkańców tej samej planety.

Lawrence Alma-Tadema

Starożytność jest czasem, w którym ludzie na szczytach władzy opływali w zbytki, a ci z nizin społecznych straszliwie się męczyli, pracując w nieludzkich warunkach, nie dojadając i cierpiąc z powodu licznych chorób. Życie takich osób miało bardzo niską cenę i często bogacze woleli odbierać je służbie, niż inwestować w kosztowne leczenie, zapewnienie odpowiednich środków i przestrzeni do egzystencji. Dlatego wieki historii antycznej pełne są tragedii, bólu, żalu, a jeśli dałoby się odtworzyć głosy cierpiących bytów, usłyszelibyśmy przerażający jęk, zawodzenie i płacz. W takim kontekście poglądy Arystotelesa na temat niewolnictwa zdumiewają, a nawet szokują, szczególnie w kontekście innych jego światłych wypowiedzi. Według niego: pełna rodzina składa się z niewolników i wolnych (Tamże, s. 201), a to, że jedni cierpią, a inni ich wykorzystują w ogóle nie jest warte uwagi. Arystoteles bezceremonialnie porównuje niewolników do myślących narzędzi: w gospodarstwie domowym rzeczy, jakie się posiada, są narzędziem do życia, posiadłość jest sumą takich narzędzi, a niewolnik żywą własnością. Jest zaś narzędziem ponad narzędzia każdy sługa. Gdyby bowiem każde narzędzie mogło spełniać swoje zadania według rozkazu albo i uprzedzając go, jak to podobno robiły posągi Dedala lub trójnogi Hefajsta, które jak mówi poeta, same się zjawiają na zebrania bogów; gdyby tak czółenka tkackie same tkały, a pałeczki od gitary same grały, to ani budowniczowie nie potrzebowaliby pomocników, ani panowie niewolników. To, co się nazywa narzędziem, stanowi środek do wytwarzania nowych rzeczy, zaś przedmioty własności służą tylko do użytkowania. Czółenka tkackiego bowiem nie tylko się używa, lecz za jego pomocą wytwarza się coś nowego, natomiast suknia i łoże służą tylko do użytkowania. (Tamże, s. 202–203) Człowiek jako użyteczne narzędzie, oto istota poglądów Arystotelesa na temat niewolnictwa i zarazem ogromna hańba, kładąca się cieniem na jego światłych dziełach. Jakże skomplikowane musiały być stosunki społeczne w czasach życia tego filozofa, skoro jego niezwykły umysł nie mógł przebić się przez skostniałe przeświadczenia i doktryny. Mało tego, tworzył wykwintne porównania, poetyzował, jakby nie widział nóg i rąk poranionych straszliwie przez ciężkie kajdany, jakby nie uczestniczył w karaniu niewolników i egzekucjach dokonywanych na nich za nieposłuszeństwo i niewielkie nawet przewiny. Dla Arystotelesa: życie jest działaniem, a nie stwarzaniem, dlatego i niewolnik jest pomocnikiem w dziedzinie działania. O przedmiotach własności mówi się tak, jak o częściach, bo część jest nie tylko częścią czegoś innego, ale w ogóle należy do czegoś innego; podobnie zaś jest i z przedmiotem własności. Dlatego pan jest tylko panem niewolnika, ale do niego nie należy, a niewolnik jest nie tylko niewolnikiem swego pana, ale w ogóle do niego należy. Przerażająca jest pustka myślowa tych wywodów, a po ich drugiej stronie są bezlitosne cięcia ludzkiego ciała mieczami, nożami, ścinanie głów, odrąbywanie kończyn, zabijanie w taki sposób, by jak największe cierpienia zesłać na niewolnika i tym samym sterroryzować inne – jak to określa filozof – „narzędzia”.

Jean-Léon_Gérôme, Targ niewolników

W starożytności handlowano ludzkim życiem jak zbożem, marmurem czy brązem i stale narażano je na liczne zagrożenia. Niewolnik na wielkiej galerze, opiekun koni i pasterz bydła, kobiety sprzątające, gotujące i przymuszane do stosunków płciowych, mogli liczyć tylko na siebie i na dobre hartowanie w młodym wieku. W krajach basenu Morza Śródziemnego częste są znaczące wahania temperatur, a zimy zdarzają się równie chłodne jak na północy. Szczególnie w krainach i na wyspach górzystych niewolnicy doświadczali częstych zmian klimatycznych i musieli być doprawdy bardzo silni, żeby przetrwać w ekstremalnych warunkach. Dlatego też żyli bardzo krótko i czasem – przy natężeniu cierpień i nieuleczalnych chorób – modlili się o śmierć lub wychodzili jej naprzeciw, w ostatnim akcie buntu lub nieposłuszeństwa. Jakże nieproporcjonalnie brzmią w takich kontekstach teorie Arystotelesa: Władanie i służenie należy bowiem do rzeczy nie tylko potrzebnych, ale pożytecznych. U niektórych istot zaraz od urodzenia dokonuje się rozgraniczenie, z przeznaczeniem jednych do władania, drugich do służenia. Liczne są też rodzaje rządzących i służących, ale zawsze lepsze jest panowanie nad lepszymi podwładnymi; tak na przykład lepsze jest panowanie nad człowiekiem aniżeli nad zwierzęciem. Dzieło bowiem wykonane przez doskonalsze istoty jest doskonalsze, gdzie zaś jedna włada, a druga słucha, dzieło jest w pewnej części tworem jednej i drugiej. (Tamże, s. 203–204) Jakaż pokrętna jest argumentacja filozofa, przyzwyczajonego do bezpłatnych usług zniewolonych ludzi, jak próbuje naciągać argumenty za utrzymywaniem takiej struktury społecznej. Wyjątkowo nietrafne jest też odnoszenie sytuacji ludzkiej do świata zwierząt i ich uzależnienia od nas, a kolejny komentarz zdaje się być tworem jakiegoś despoty, a nie myśliciela, który położył podwaliny pod myśl scholastyczną w Europie: Oswojone zwierzęta są bowiem z natury lepsze od dzikich, a dla nich wszystkich korzystniejszą rzeczą jest być w służbie u człowieka, bo w ten sposób chronią się przed zniszczeniem. (Tamże, s.205) Ciekawe co powiedzieliby dzisiaj różnoracy teoretycy równości płci, gdyby przeczytali zdanie pointujące powyższe rozważania autora Polityki: Tak jest również z rodzajem męskim i żeńskim, z których pierwszy jest z natury silniejszy, drugi słabszy; toteż ten panuje, a tamten mu podlega. (Tamże) Arystoteles działał i pisał w określonej sytuacji historycznej i był cząstką ludzkości żyjącej w państwach autorytarnych, w monarchiach absolutnych, dodatkowo zniekształcanych przez systemy religijne i dewiacje tyranów. Podległość była w nich naczelną zasadą, od rozbudowanego panteonu bóstw, poprzez armię, gremia rządzące, a wreszcie wielkie grupy społeczne i poszczególne patrycjaty.

Jean-Léon_Gérôme,_Phryne_revealed_before_the_Areopagus_(1861)_-_01

Jean-Léon_Gérôme, Fryne przed Areopagiem (1861)

Arystoteles należał do klanu panów i zapewne korzystał w swoim życiu z usług wielu niewolników, a kształcąc Aleksandra Wielkiego i uczestnicząc w jego wyprawach, musiał też poznać najprzeróżniejsze typy ludzkie. W świecie, w którym obowiązywał kult tężyzny fizycznej, widywać musiał wspaniale wyrzeźbione ciała, ale podziwiając je wyciągał zbyt daleko idące wnioski, raz jeszcze nietaktownie wplatając w nie zwierzęta: Niewielka jest różnica w użyteczności, bo zarówno niewolnicy, jak zwierzęta domowe pomagają fizycznie do zaspokojenia niezbędnych potrzeb. Stosownie do tego istnieje w przyrodzie dążność do odmiennego kształtowania fizycznego ludzi wolnych i niewolników, w ten sposób mianowicie, że ci ostatni są silni ze względu na konieczne usługi, pierwsi zaś smukli, ale niezdolni do takich prac, zdatni natomiast do działalności w państwie, które ma dwa odrębne zadania: wojenne i pokojowe; zdarza się jednak często i przeciwnie, że jedni mają ciała wolnych, drudzy zaś duszę. Tyle jest jasne; jeśliby ta różnica była tylko tak wielka, jak między wizerunkami bogów a postacią ludzką, to wszyscy by przyznali, że ci, którzy o tyle stoją niżej od innych, zasługują na to, aby być ich niewolnikami. (Tamże, s. 205–206) Dzieło greckiego filozofa czytać należy wybiórczo i pewne jego elementy traktować jako rodzaj nieudanej fantastyki, dalekiej od odkryć wieków późniejszych. Tak jest w przypadku rozważań zoologicznych lub wskazań jakie są funkcje poszczególnych ludzkich organów, jednak w przypadku teoretyzowania na temat niewolnictwa mamy do czynienia z uwarunkowanymi historycznie, błędnymi teoriami na temat bardzo pokrzywdzonych i nieszczęśliwych bytów. Konkluzja Arystotelesa jest świadectwem jego ograniczeń myślowych w tym względzie: Wynika z tego w sposób oczywisty, iż pewni ludzie są z natury wolnymi, inni zaś niewolnikami, przy czym stan niewoli jest dla tych drugich zarówno pożyteczny, jak i sprawiedliwy. Jakież to bałamutne, pokrętne, nie szanujące ludzi, którzy zostali podstępnie uwięzieni, stracili wszystko co mieli, a nade wszystko odebrano im godność ludzką. Ciekawe co mówiłby na ten temat Stagiryta, gdyby nie udało mu się uciec z Aten po śmierci Aleksandra Wielkiego i upadku partii pro-macedońskiej. Może zakuty w kajdany, albo skazany na śmieć zrozumiałby, co znaczyło w starożytności być niewolnikiem, ile cierpień i bólu wiązało się z takim życiem. Po ucieczce do miasta Chalkis, przeżył w nim zaledwie rok i w wieku sześćdziesięciu dwóch lat zmarł. Dla kultury europejskiej była to ważna data graniczna, ale zapewne wielu niewolników z jego otoczenia odetchnęło z ulgą…

1 komentarz

AMFORA Z ONYKSU

2014/06/20 @ 10:13 (Droga, Poezja, Starożytność)

Konstandinos Kawafis, mal. Thalia-Flora Karavia (1926)

Odyseusz, najprzebieglejszy z królów, biorących udział w walce o Troję, autor pomysłu, by przy obleganym mieście zostawić ogromnego konia z drewna, został srogo doświadczony przez życie i antycznych bogów. Błąkał się przez dziesięć lat po morzach i wyspach, walcząc z jednookim Polifemem, stawiając czoła Lajstrygonom i Scylli, trafiając do wrót Hadesu w kraju Kimmeryjczyków, a potem będąc przez wiele lat więźniem zakochanej w nim nimfy Kalipso. Klątwę Posejdona znieść mógł tylko sam władca mórz i trzęsień ziemi, ale dzielny heros zmierzyć się musiał jeszcze z zalotnikami, którzy tłumnie oblegali jego dom i chcieli zagarnąć żonę – wierną i przebiegłą Penelopę. Ulisses wracał do Itaki, małej wyspy w archipelagu Jońskim, a jego wyprawa nabrała cech symbolicznych już w starożytności i stała się synonimem ludzkiego losu, nieustannego błądzenia i szukania wyjść, stawiania czoła zagrożeniom i walki o samego siebie. Bohatera Odysei charakteryzuje niezwykły spryt i przebiegłość, a jego pomysłowość wielokrotnie jest akcentowana w eposie i często ratuje z opresji zalęknionych towarzyszy. Homer wędrował drogami starożytnej Grecji, a będąc prawdopodobnie ślepym, korzystał z pomocy osób wskazujących mu drogę – tak docierał stale do nowych słuchaczy i zaczynał opowieść o królu Itaki: Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi? Zburzywszy, długo błądził i w tułaczce swojej/ Siła różnych miast widział, poznał tylu ludów/ Zwyczaje, a co przygód doświadczył i trudów! (przeł. L. Siemieński) Już wtedy Homer wywierał ogromny wpływ na myślicieli i zwykłych ludzi, przypadkowo siadających przy ognisku i słuchających jego patetycznych heksametrów. Począwszy od czasów odrodzenia zaczyna się jego triumfalny pochód przez kultury wielu krajów i kręgów kulturowych, a Iliada i Odyseja fascynują stale nowe generacje czytelników. Choć niewątpliwym problemem są przekłady – skorzystałem tutaj z utrwalonego w świadomości naszego kręgu kulturowego, archaicznego spolszczenia Siemieńskiego – ale wiele jest wersji słynnej apostrofy do Muzy i kolejnych ksiąg, spośród których najmniej ceni się te, opowiadające o losach syna Ulissesa – Telemacha (I–IV). Wskazywał to wielokrotnie Nikos Chadzinikolau, Grek przez wiele lat mieszkający w Polsce i autor kongenialnego przekładu, najwierniejszego oryginałowi.

Do Homera i jego arcydzieła o Odyseuszu trzeba stale wracać podczas lektury liryków Konstandinosa Kawafisa (1863–1933), jednego z najwybitniejszych twórców przełomu dwóch ostatnich wieków w Grecji i na świecie. Szczególnie odnosi się to do Itaki – wiersza, w którym krzyżują się wątki biograficzne i mityczne, styl epigramatyczny z prozatorską lekkością, symbolika z wielką metaforą człowieczeństwa. Na początku poeta udziela czytelnikom znaczących rad: Kiedy wyruszasz w podróż do Itaki,/ życz sobie, żeby długie było wędrowanie,/ pełne przygód, pełne doświadczeń. (Korzystam tu z przekładu Zygmunta Kubiaka) To przekonanie, że wędrówka jest wartością samą w sobie, może inspirować i dopomagać w próbach znalezienia sensu istnienia, to potwierdzenie, iż nieustanne przemieszczanie się generuje przygody, nowe doświadczenia, a potencjalne niebezpieczeństwa mają mniejszą wagę od tego, co stanie się udziałem wędrowca. Zło czyha na człowieka w każdej sytuacji i podróż rodzi takie same zagrożenia, jak trwanie w miejscu. Poeta przypomina tę zasadę i radzi: Lajstrygonów, Cyklopów, gniewnego Posejdona/ nie obawiaj się. Nic takiego/ na twojej drodze nie stanie, dopóki/ myślą trwasz na wyżynach, dopóki wyborne/ emocje dotykają twojego ducha i ciała. Trzeba zatem żyć pełnią życia, w którym stale pojawiają się ekscytacje, trzeba podążać myślami ku wyżynom i wierzyć, że demony i upiory nie pojawią się na drodze, a gniewny Posejdon zajmować się będzie czym innym i nawet nie zauważy drobinki przemieszczającej się po morzach i lądach. Zresztą wszelkie takie fantastyczne twory pojawią się najpierw w wyobraźni i rodzą się w mroku ludzkich lęków: Lajstrygonów, Cyklopów, dzikiego Posejdona/ nigdy nie spotkasz, jeśli ich w tę podróż/ nie zabierzesz we wnętrzu twojej własnej duszy,/ jeśli własna twa dusza nie wznieci ich przed tobą. Jasne spojrzenie w przyszłość, sięganie duchem najszczytniejszych celów i wiara w siebie, ochronią wędrowca przed wszelkimi zagrożeniami. Podróżowanie, to ruch ciała w przestrzeni, ale najważniejsza jest podróż wewnętrzna, duchowa, która nie liczy się z żadnymi granicami. Jej celem jest rozwój i przeglądanie się w skrajnie różnych rzeczywistościach, nieustanna walka o uwrażliwienie – czujność w obliczu zmieniających się dekoracji i falujących tłumów, ostrożność w kontaktach z napotkanymi ludźmi (i bogami).

Każda wyprawa kiedyś się skończy i Kawafis namawia, by wierzyć, że u końca drogi pojawi się słoneczny poranek w nieznanym porcie. Statek powoli będzie do niego dobijał, a promienność i jasność staną się znakiem nowego otwarcia: Życz sobie, żeby długie było wędrowanie:/ by zaświtało wiele takich poranków lata,/ kiedy – z jaką uciechą, z jakim rozradowaniem –/ podpływać będziesz do portów, nigdy przedtem nie widzianych;/ abyś się zatrzymywał w handlowych stacjach Fenicjan/ i piękne tam kupował rzeczy,/ masę perłową i koral, bursztyn i heban,/ i najróżniejsze wyszukane olejki –/ ile ci się uda zmysłowych wonności znaleźć. Kawafis wprowadza do swoich wierszy rzeczywistość symboliczną i mówi alegorycznie o skarbach świata (masa perłowa i koral), o dobrach, które znaleźć można w nigdy nie widzianych portach (bursztyn, heban). Jego życie dalekie było od zbytków, pełne skromności i oddania sztuce, a prawdziwymi klejnoty były dla niego wiersze i poczucie jedności ze światem starożytnym. Nieustannie szukając prawdziwej miłości i wierząc w nią, namawiał by przez całe życie się uczyć, studiować księgi wielkich cywilizacji i nieustannie docierać do nich: Trzeba też, byś egipskich miast odwiedził wiele,/ aby uczyć się i jeszcze się uczyć – od tych, co wiedzą. Tylko tak osiągnąć można balans ze światem, tylko w drodze znaleźć można to, co zdawać by się mogło, jest niedostępne i zbyt dalekie, by dotrzeć tam w ciągu jednego życia. Ludzka egzystencja nie miałaby jednak sensu, gdyby najwybitniejsze jednostki nie zakreślały sobie celów niedosiężnych, a trasy nie wiodłyby przez niebezpieczne lądy i wyspy. Droga musi uczyć, ale wędrowiec powinien też nieustannie pamiętać o ostatecznym punkcie dojścia: Przez cały ten czas pamiętaj o Itace./ Przybycie do niej – twoim przeznaczeniem./ Ale bynajmniej nie spiesz się w podróży./ Lepiej by trwała ona wiele lat,/ abyś stary już był, gdy dobijesz do tej wyspy,/ bogaty we wszystko, co zyskałeś po drodze,/ nie oczekując wcale, by ci dała bogactwo Itaka. Ta droga będzie darem dla Odysa każdego czasu, ta wyprawa stanie się celem samym w sobie i najpiękniejszym przeznaczeniem. Starość może być czasem szczęścia i kontemplacji, ale warunkiem jest przeszłość obfitująca w liczne i ekscytujące wydarzenia. Można je wtedy kontemplować i porządkować to, co się zrobiło, polerując piękną wazę ze srebra, gładząc dłonią amforę z onyksu, podróżnik wróci do chwil, gdy wszedł w ich posiadanie i jeszcze raz przeżyje to, co przepadło bezpowrotnie.

Jakże donośnym tonem w poezji Kawafisa jest nieuchronność, ostateczność danego ludziom czasu, łączność w śmierci ze starożytnością, a przy tym jedność w micie postaci realnych i fantastycznych. Szczęście możliwe jest tylko w opozycji do nieszczęścia, zdrowie jest kontrapunktem śmierci, a Itaka zawsze pozostanie tęsknotą za tym co niewyrażalne, co nieoczekiwane, nieustannie pozostające w zawieszeniu: Itaka dała ci tę piękną podróż./ Bez Itaki nie wyruszyłbyś w drogę./ Niczego więcej już ci dać nie może. Dotykając amfory z onyksu, czując jej subtelną gładkość, stary człowiek zamyśla się nad sobą i widzi pośród błysków obrazy z przeszłości, twarze spotkanych ludzi, barwy kwiatów i kolor ciepłego morza – wpatruje się w ciemność, stojąc na pokładzie galery i nieomal dotyka rozrzuconych po niebie gwiazd. W życiu nie ma jakichkolwiek pewnych obietnic, a każdy sen może być ostatnim, każde zamknięcie powiek może zgasić świat na zawsze, każda chwila rozpłomienić się może niewyobrażalnie. Dlatego Kawafis namawia by nie oczekiwać od Itaki zbyt wiele, bo nawet ubogie życie ma sens, jeśli droga do niego była długa i obfitująca w zdarzenia: A jeżeli ją znajdziesz ubogą, Itaka cię nie oszukała./ Stawszy się tak mądry, po tylu doświadczeniach,/ już zrozumiałeś, co znaczą te Itaki. Mądrość stanie się bogactwem człowieka, nawet jeśli nie zgromadzi on dóbr materialnych, prawda o świecie będzie jego skarbem i nawet jeśli szybko umrze, u końca swej drogi, zabierze do grobu to, co przeżył. Wszakże najwięksi władcy i monarchowie, najbogatsi ludzie świata, gdy stanęli w obliczu śmierci, musieli porzucić swoje pałace i skrzynie z drogimi kamieniami, musieli oddać złote patery i kielichy, wydając ostatnie tchnienie wchodzili do wieczności tak samo nadzy i ubodzy jak miliony żebraków i włóczęgów. Bogactwo Itaki jest zatem taką samą ułudą jak skarby każdej krainy, człowiek przychodzi na świat ubogi i tylko przez chwilę gromadzi to, co i tak rozproszy się bezpowrotnie po jego śmierci. Co zostało z wyposażenia komnat grobowych faraona Cheopsa i królowej Henutsen, ich syna Chefrena czy Amenhotepa IV lub Ramzesa II, zwanego Wielkim, gdzie podziały się złote trony królów Grecji, Nubii i Fenicji, kto widział wszystkie skarby pierwszego chińskiego cesarza Qin Shi Huanga? Ludzie osiadają w jakimś miejscu dla zapewnienia sobie środków do bytowania, ale stale tęsknią za podróżami i gdy zaoszczędzą jakieś środki, pożytkują je na poznawanie świata – ruszają w drogę do imaginowanej Itaki. Tak też postępuj – mówi poeta i wskazuje podróż Odyseusza jako wzorcową dla każdego myślącego bytu, jako nieuchronną dla tych, którzy szukają odpowiedzi na dręczące pytania egzystencji. Tak pragnie by ludzie gromadzili dobra ducha, ukazuje drogę do Itaki jako szlak dojścia do mądrości lat późnych, do czasu rozpamiętywania i nieustannego powrotu do zgasłych chwil. Jakże wartościową w kontekście eschatologii, wdzierającej się stale do każdej biografii, jakże wypełnioną sensami naddanymi, mitologicznymi i historiozoficznymi, jakże cenną w świecie złudnych, przemijających wartości.

Dodaj komentarz

ŚWIAT STAROŻYTNY (XXIII)

2014/03/24 @ 22:40 (Filozofia, Starożytność)

Neron i Seneka – rzeźba Eduardo Barróna z 1904 roku – Prado, Madryt

Lucius Annaeus Seneca Minor (ok. 4 p.n.e–65 r. n.e) w pamięci potomnych pozostał jako nauczyciel Nerona i autor licznych prac literackich, spośród których najwyżej ceni się dialogi filozoficzne i listy moralne. Znacznie niżej wartościuje się dramaty i inne prace, choć opracowania zagadnień przyrodniczych w wielu partiach nie straciły na aktualności. Jeden z najbardziej znanych rzymskich filozofów i retorów, w młodości miał problemy zdrowotne i z tego powodu podróżował do ciepłego Egiptu i licznych uzdrowisk. Szybko też dał się poznać jako nieustępliwy dyskutant i krytyk władzy, za co został nawet zesłany przez cesarza Klaudiusza na Korsykę. Jako stoik wywarł ogromny wpływ na chrześcijaństwo, ale niestety nie udało mu się pohamować temperamentu Nerona, który ostatecznie oskarżył go o udział w spisku Pizona i w 65 roku naszej ery zmusił do popełnienia samobójstwa. Wraz z nim życie odebrali sobie tak znaczący politycy i pisarze rzymscy jak jego bratanek Marcus Annaeus Lucanus (Lukan) i Gajusz Petroniusz, zwany Arbitrem. Jako człowiek wielkiego umysłu, potrafił wytworzyć w sobie dystans do burzliwych wydarzeń, w których uczestniczył, coraz bardziej buntując się przeciwko zbrodni i przemocy. Może właśnie to, wydobyte z zakamarków przeszłości przez wychowanka i mordercę, stało się powodem ostatecznego nakazu. Powszechnie mówiło się w Rzymie o tym, że Seneka buntował się przeciwko krwawym rozrywkom, a szczególnie nie cierpiał walk gladiatorów, rozszarpywania chrześcijan przez dzikie zwierzęta w Koloseum czy zabijania w najokrutniejszy sposób pojmanych wrogów. Artyści różnych epok starali się oddać moment jego śmierci, próbowano też tworzyć wizualizacje postaci, która w antycznych i współczesnych przedstawieniach rzeźbiarskich czy malarskich znacznie się od siebie różni. A mierzyli się z tym zadaniem tacy sławni malarze jak Rubens, Vignon, David, Perrin czy Giordano, za każdym razem ukazując człowieka steranego wiekiem i śmiało patrzącego w dal nieuchronnego przeznaczenia – wiemy wszakże, że w chwili odejścia ze świata miał sześćdziesiąt dziewięć lat. Jakkolwiek byśmy sobie nie wyobrażali tego człowieka – czy to jako otyłego, łysego, czy może obdarzonego przez naturę bujnymi włosami i szczupłego, dzisiaj już nie rozstrzygniemy jak wyglądał, a poszczególne propozycje mają tylko walor artystyczny i pozwalają jedynie snuć domysły.

Jak wyglądał filozof po lewej popiersie Jeana Paula Grandmonta, po prawej szkic Paula Rubensa

Spośród listów dydaktycznych Seneki uwagę zwraca już pierwszy tekst zbioru, w którym przestrzega on by młodszy przyjaciel szanował dany mu czas: Tak czyń, mój Lucyliuszu: ochraniaj siebie dla siebie i skupiaj, a oszczędzaj czas, który Ci dotąd albo zabierano, albo podkradano, albo który przepadał. Bądź przekonany, że tak jest, jak piszę: jedne chwile są nam wydzierane, inne podkradane, a inne się wymykają, i jeżeli chcesz się nad tym zastanowić, to się przekonasz, że największa część życia mija w ten sposób, że źle robimy, wielka część – że nic nie robimy, a całe życie upływa na tym, że co innego robimy. (List antyczny, oprac. i przeł. Jerzy Schnayder, Wrocław 2006, s. 172–173) Choć listy te są wyimaginowane i mają charakter filozoficzny, dotykają najistotniejszych kategorii naszego życia i wskazują na liczne wypaczenia w jego obrębie. Trudno się dziwić, że w pierwszym tekście pojawia się sprawa tak fundamentalna jak upływ czasu – utraty czegoś czego nie ma, a zarazem czegoś, co jest istotą wszystkiego. Ludzie zapominają, że w chwili urodzin uruchomiony został zegar osobowy, który przestanie odmierzać czas w chwili śmierci – zajmując się tysiącami, milionami spraw życiowych nie przeliczają ich na konkretne jednostki czasowe. Wschód i zachód słońca jest dla nich zdarzeniem atmosferycznym, w najlepszym przypadku astronomicznym, a jakże rzadko pojawia się uściślenie temporalne. Co prawda stale posługujemy się kalendarzem, podzielonym na okresy lunarne (miesiące) i solarne (lata), ale jakże chętnie zapominamy o samym czasie, który symbolizują. Seneka zauważa, że ogrom naszych dni i nocy wypełniony jest lenistwem, a tylko niewielki wycinek przyporządkować możemy jakiejś konkretnej i twórczej aktywności. Może dlatego w pisarskich biografiach wielkich ludzi znajdziemy tyle stron mówiących o przezwyciężaniu bezsiły, o walce z poczuciem przegrania i niemożności, z depresją i chęcią ulżenia sobie w najprostszy z możliwych sposobów. Giganci ludzkości zwykle miewali najwięcej problemów z marnotrawionym czasem, może też dlatego tworzyli w zapamiętaniu i natchnieniu, czując, że ich dni są policzone. Tak było z Mozartem, który trwonił godziny na gry hazardowe, miotał się między knajpą a łożem rozpusty, a potem w niezwykłym tempie tworzył arcydzieła takie jak Zaczarowany flet, Don Giovanni, Wesele Figara, Uprowadzenie z seraju, dziesiątki symfonii i koncertów czy wreszcie monumentalne Requiem. Dzisiaj można tylko domniemywać, że gdyby jego życie nie skończyło się 5 grudnia 1791 roku, oprócz siedmiuset utworów, które stworzył, jeszcze wiele znakomitych kompozycji wydobyłby z nicości, obdarzając nimi ludzkość i ciesząc się zasłużoną sławą. Ale jednak bezsensownie trwonił święty czas, nie wiedząc, że żyć będzie tylko trzydzieści pięć lat i umrze w bólach, opuchnięty, może otruty, a może zarażony przez jakąś kobietę nieznaną chorobą lub po prostu wycieńczony licznymi hulankami.

Fragment obrazu Paula Rubensa przedstawiający śmierć Seneki

Starożytny filozof pyta Lucylisza: Czy wskażesz mi takiego, kto by przypisywał czasowi jakąś wartość, kto by dzień cenił, kto by rozumiał, że codziennie umiera? W tym bowiem się mylimy, że śmierć widzimy przed sobą: wielka jej część już przeminęła. Ile tylko czasu mamy za sobą śmierć to posiada. (s. 173) Tak, ludzie zapominają o rozciągliwości śmierci, która przydarza się każdego dnia i co chwilę coś nam zabiera, z czegoś nas ograbia. Ciało ludzkie jest piecem chemicznym i rozbudowanym systemem kanalizacyjnym, ale ogień gaśnie, a rurki powoli się zapychają i jak na razie nie wymyślono skutecznego systemu ich oczyszczania. Każdy organizm ma zakodowaną w genach wytrzymalność, jakby mapę tego, co się będzie wydarzać i do czego doprowadzi nadmierne eksploatowanie sił w młodości, w wieku średnim i w latach późniejszych. Nie bez powodu natura ulokowała mechanizmy prokreacyjne w momencie naszej eksplodującej witalności – paradoksalnie jest to też czas największej nieświadomości, kierowania się intuicją i wybierania rozwiązań przypadkowych. Sportowiec biegający wokół stadionu, piłkarz na boisku czy atleta dźwigający ciężary, nie biorą pod uwagę konsekwencji eksploatacji organizmu dla przyszłości. Nie bez powodu pojawia się u takich ludzi tyle zwyrodnień stawów, chorób kości czy żył – delikatne ciało można przystosować do wysiłku ponad jego siły, ale kiedyś trzeba będzie za to zapłacić. W takim rozumieniu – przypomina Seneka – śmierć zabiera nam codziennie cząstkę nas, a żywa świadomość zakłamuje owo powolne i nieuchronne umieranie. Oddajemy pole bez walki, godzimy się na kolejną stratę czasu, gubimy to, co najcenniejsze i zamykamy dzień jak nieprzeczytaną księgę. Filozof czyni ze śmierci kolekcjonera, który wolno, ale sukcesywnie zbiera nasze chwile, gromadzi je, by nizać na niewidzialną nić. Tak czyni krajowiec z Wysp Towarzystwa, szukający pięknych muszli przy brzegu oceanu i nadziewający je na sznur, by stworzyć naszyjnik dla ukochanej kobiety. Tak postępuje malarz, który miesza na palecie wiele kolorów by uzyskać lazur, turkus lub amarant, a potem przenieść barwy na płótno i tak robi kolekcjoner znaczków pocztowych, monet, lśniących kamieni – to jest kompletowanie zbioru, niepowtarzalnego i przyciągającego uwagę osób postronnych. Tak samo czyni śmierć z ludzkimi chwilami, cierpliwie gromadząc sekundę po sekundzie, minutę po minucie i dzień po dniu – tak postępuje ostateczność z bytami zakorzenionymi w czasie i mającymi do przeżycia określoną ilość lat (obiegów malutkiej Ziemi wokół potężnego Słońca). Ostateczne zatrzymanie czasu dla konkretnej osoby, nieodwracalność śmierci i natychmiastowy rozkład, są rodzajem potwierdzenia, że nic nie jest bezkarne, a każda szczęśliwa i twórcza chwila ma swoją cenę w wykazie tej, która zawsze wygrywa i nigdy nie daje szans w konfrontacji ze sobą. Czy o tym myślał twórca listu, gdy otwierał swoje żyły i czekał aż napłynie gęsta ciemność, a barwy i kształty znikną, tak jak wcześniej znikały w głębinach zmarnowanych chwil? Czy miał tyle czasu by to sobie jeszcze raz uświadomić, uczynić jakiś teatralny gest bez znaczenia albo uśmiechnąć się do osiągnięć życia, do zamykającej się przeszłości, która miała swoje wzloty i upadki.

Inna propozycja obrazu ostatnich chwil filozofa – Luca Giordano, 1648

Jeśli młody aktor, wzbudzający zachwyt tłumów, pojawiający się na okładkach kolorowych magazynów i w telewizyjnych programach, traci życie w wypadku samochodowym, wszyscy żałują tego, co mogłoby się wydarzyć, gdyby żył dłużej. Gdy piękna kobieta, wzgardzona przez kochanka, zakłada sobie sznur na szyję i żegna się przedwcześnie ze światem, rozlega się powszechne „ach…” – bo tyle jeszcze było przed nią, bo nie urodzi dzieci i nie pojawi się więcej pośród innych urodziwych ludzi. Przykłady można by tutaj mnożyć – James Dean, Elvis Presley, Marylin Monroe, Natalie Wood… ale to są przywołania fałszywe, bo odnoszące się do przesady medialnej, zbytniego celebrowania jakichś chwilowych sukcesów. A przecież takie straty zdarzają się codziennie, gdzieś w zagubionej pośród gór wiosce, w jakimś zakamarku wielkiego miasta, w kraju na tropikalnych wyspach i pośród mroźnego klimatu północy. Wszędzie leje się krew, mają miejsce groźne wypadki, starcy zakładają pętlę na szyję, a młodzieńcy stają przy torach kolejowych i czekają na pociąg – wszędzie i w każdej chwili kończy się czyjś czas i nawet ten wielki, kosmiczny przedział egzystencji, przypisywany słońcu, wielkim planetom i ziemi, kiedyś się zamknie dramatycznie pośród eksplozji i rozszerzającego się żaru, a potem stygnącego popiołu, astralnego pyłu. Seneka przestrzega zatem przyjaciela: Czyń więc, Lucyliuszu, to, co jak piszesz – czynisz: ogarniaj wszystkie godziny. Tak to się stanie, że mniej będziesz zależny od jutra, jeżeli na dzień dzisiejszy przyłożysz rękę. Gdy się sprawy życiowe odracza, życie szybko przemija. Wszystko, Lucyliuszu, jest nie nasze, tylko czas do nas należy. Tylko tę jedną rzecz, szybko mijającą i ruchliwą, natura dała nam w posiadanie. I taka jest też głupota ludzi, że kiedy osiągnęli to, co jest drobnostką, i to marną, co na pewno można zastąpić czym innym, pozwalają, by tym obciążono ich rachunek życiowy, ale nikt nie uważa, że cośkolwiek jest winien, kto zabrał nam czas, gdy tymczasem to jest jedyne, czego nawet wdzięczny człowiek nie może nam zwrócić. (s. 173) Dostrzeżenie życiowej drobnostki, która wydaje się nie wiadomo czym, nie jest łatwe, bo ludzie szukają ich i dążą do zaspokojenia swojego popytu na nie. Budowa domu, kupno pojazdu, zdobycie drogiej biżuterii czy ubioru, stają się celem życia, choć przecież nikt nie zabrał bogactw poza granicę śmierci. Kpi ona tak samo z miliardera, jak z biedaka, odbiera oddech temu, który żył pośród drogich sprzętów i temu, który miał tylko stół, krzesło i jedną szafę. Dlatego tacy niebezpieczni są – wskazuje Seneka – ludzie, którzy okradają nas ze skarbu najcenniejszego, z dobra podstawowego – z naznaczonego nam czasu. To są owe zbyt wydłużone lata edukacji, to są dążenia do uzyskania jakiegoś tytułu, to wreszcie mozolne budowanie jakiejś bezpiecznej enklawy. Ale upływający czas anihiluje wiedzę, tytuły nie mają znaczenia dla prawdziwych poszukiwaczy mądrości, a domy, zagrody, stylizowane ogrody, zmiecie pierwszy większy huragan, zdemoluje pożar lub wojna, zniszczy złodziej i zbieracz złomu. Istnienie szybko przemija i liczą się w nim tylko dobrze przeżyte chwile, jakieś zapatrzenia i wewnętrzne euforie, spotkania z naturą i kosmosem, a nade wszystko dobro wyrządzane innym ludziom.

Po lewej rzeźba z epoki, po prawej śmierć Seneki według norymberskiej Liber cronicarum z 1493 roku

Łatwo udziela się rad i wskazuje jakieś rozwiązania, ale ważna jest też praktyka i doświadczenie, Seneka poddaje zatem ocenie także własne uczynki: Zapytasz może, co ja sam robię, który Ci takich nauk udzielam? Wyznam Ci otwarcie: to, co trafia się u człowieka zamożnego, ale przy tym dokładnego, spotyka się i u mnie: zgadza się rachunek moich wydatków. Nie mogę powiedzieć, że wcale czasu nie roztrwoniłem, ale powiem co tracę, dlaczego i w jaki sposób; podam przyczyny mojego ubóstwa. Dzieje się ze mną to, co z większością ludzi, którzy nie z własnej woli zeszli na biedaków: wszyscy im przebaczają, ale nikt nie pomaga. Więc jakże to? Nie uważam za biedaka tego, któremu wystarcza jakakolwiek ilość: Ty jednak, życzę sobie tego, ratuj, co Twoje, i zacznij, póki czas. Bo jak to dostrzegli nasi przodkowie, „spóźniona to oszczędność na dnie skrzyni”. Bo na dnie nie tylko malutko zostaje, ale także to, co najgorsze. Żegnaj. (s. 173–174) Powszechnie wiadomo, że starsi ludzie pragną udzielać rad młodym ludziom i równie oczywiste jest to, że ci ostatni lekceważą wszelkie napomknienia i wskazania. Młodość jest dzika, rzadko analizuje samą siebie, jest impulsywna i nie licząca się z konsekwencjami – gdzie tam jej przyjdzie do głowy liczyć chwile i planować jakieś ruchy w czasie, przecież ona nieustannie łaknie ekscytujących doznań. Seneka przyznaje, że też popełnił błędy, ale sytuacja, w której się znalazł pozwala mu pouczać Lucyliusza i wskazywać niebezpieczeństwa. Metafora pustej skrzyni, przejęta przez Senekę z Prac i dni Hezjoda, jest niezwykle wymowna, ale może trafić tylko do wyobraźni kogoś, kto czerpał bez umiaru ze zgromadzonych w niej dóbr, aż znalazł się w sytuacji, która nakazała mu czynić daleko idące oszczędności. Młodzieniec może dopiero kupił pierwszą swoją skrzynię i pragnie gromadzić w niej skarby, trudno mu zatem zrozumieć rady doświadczonego retora. Oszczędność, to zachowywanie umiaru w wydatkach i dbanie o równowagę tego, co dostajemy i tego, co wydajemy – młodzieńcy i dziewczęta uwielbiają wydawać pieniądze, stale też mają ich za mało, a jeśli trafi się pośród nich ktoś rozsądniejszy, kto pragnie zachować dłużej w kieszeni jakieś środki, uznany zostaje za sknerę. Prawdę powiedziawszy nikt nie uczy ich gromadzenia kapitału, tak by pracował na siebie i był nienaruszalny dla przyszłych lat. Z góry zakładają, że będzie się im wiodło, a jako taka stabilizacja nigdy się nie skończy, dzień będzie podobny do dnia, a przygody stanowić będą sens nieskończonej egzystencji. Seneka już wie, że kiedyś sięgną do skrzyni i nie znajdą w niej środków by kontynuować hulanki i oddawać się uciechom. Szybko odejdą od nich towarzysze uczt, a ich kobiety znajdą sobie zamożniejszych donatorów, będą się wylegiwać na marmurowych ławach i z rozkoszą jeść słodkie owoce winogrona i pić wino białe i czerwone.

Dodaj komentarz

ŚWIAT STAROŻYTNY (XXII)

2013/08/08 @ 12:22 (Literatura, Starożytność)

Rys. Buongiorno Napoli

Pompeje są symbolem najbardziej chyba przejmującej tragedii starożytności, pełnej przecież zabijania, okrucieństwa, dramatów osobistych, śmierci całych armii i narodów. To miasto w Kampanii zostało zniszczone 24 sierpnia 79 roku przez ogromną erupcję Wezuwiusza. Chmury popiołów i pyłów, które opadły na to miejsce, utrwaliły na wieki budowle, przedmioty i ludzkie ciała, stając się rodzajem wielkiego muzeum, ofiarowanego przyszłym wiekom przez cesarstwo rzymskie. Ten sam los spotkał inne miasta średniej wielkości – Herkulanum i Stabie, choć w Pompejach zachowało się najwięcej interesujących obiektów i artefaktów. Po odsłonięciu i częściowej rekonstrukcji, możemy współcześnie wyobrazić sobie jak wyglądała ta aglomeracja, z jej charakterystycznymi budowlami – pałacami, świątyniami, zbiornikami na wodę, sklepami i warsztatami rzemieślniczymi. Nisze po ciałach, wypełnione przez archeologów gipsem lub silikonem, pozwoliły też na rekonstrukcję ubiorów i rysów twarzy, a także innych cech anatomicznych dawnych mieszkańców. Ich pozy, przytulanie dzieci, splecenie dłoni, wskazują, że umierali w pełnej świadomości i ogromnych męczarniach. Przed tragedią miasto rozwijało się prężnie, w czym pomagał dobry port morski, a także polityka wspierania w walkach mocarnych sąsiadów i gromadzenia bogactw. Opis wybuchu znajdziemy w listach Pliniusza Młodszego do Tacyta – autor wskazał, że z wulkanu najpierw wydobywały się słupy ognia, a potem pojawiła się czarna chmura, która przesłoniła słońce i była zapowiedzią „deszczu” rozżarzonych kamieni i palącego pyłu. Wraz z mieszkańcami Pompejów zginął były prokurator Pliniusz Starszy, którego śmierć na okręcie, płynącym ku miastu, opisał jego adoptowany bratanek, zwany Pliniuszem Młodszym. Rozmiary tragedii były przerażające, bo na Pompeje spadły tony materii wulkanicznej, burząc budowle, wzniecając pożary i przysypując próbujących uciekać ludzi. Wielu zginęło też od wyziewów i trujących gazów, które pojawiły się po erupcji, byli też i tacy, którzy po jakimś czasie zmarli z powodu pylicy, poparzeń i wycieńczenia. Tylko osoby, które szybko zaczęły uciekać, weszły na statki i łodzie i oddaliły się od miasta, przeżyły, choć ich los był nie do pozazdroszczenia – straciwszy cały dobytek, dzieci, rodziny i przyjaciół, musieli życie zaczynać od nowa.

Pompeje Rycina Friedricha Federera

Dopiero w drugiej połowie dziewiętnastego wieku zaczyna się zaplanowana praca archeologów i stopniowe odsłanianie ulic, domów, a także rekonstrukcja najbardziej reprezentatywnych budowli. W Museo Nazionale w Neapolu zgromadzono liczne pompejańskie rzeźby z marmuru, kamienia, tufu wulkanicznego, brązu i drewna, a także przedmioty codziennego użytku. Z kolei w rezydencjach bogatych pompejańczyków zachowały się wspaniałe freski i mozaiki, pozwalające na odtworzenie linii rozwojowych malarstwa rzymskiego. To było niezwykle żywe miasto, z termami do kąpieli ciepłych (wykorzystywano właściwości geotermiczne terenu) i zimnych, z krytą halą targową, jadłodajniami i świątyniami wielu kultów. Kto przybywał tutaj mógł się czuć oszołomiony przepychem i bogactwem pałaców, a także mądrym rozplanowaniem placów, kolumnad, bram, amfiteatrów i przestronnych traktów. Przy jednej z takich ulic zatrzymał się w 1830 roku Adam Mickiewicz, przybysz z dalekiej Litwy, największy polski poeta i romantyczny wizjoner. Alina Witkowska pisze o tym zdarzeniu: „Pompeje wywarły na Mickiewiczu wstrząsające wrażenie. W liście do Franciszka Malewskiego z 27 czerwca 1830 roku wyjawił, co i dlaczego w tym mieście szczególnie go poruszyło, czuł się nawet usposobiony do napisania książki o piękności fresków pompejańskich. Ale nie ujawnił nigdy o czym myślał, gdy wpatrywał się w koleiny wyżłobione w kamieniu uliczek Pompejów przez nieskończoną ilość wózków zapisujących tu ślad swojej chwilowej obecności. Może właśnie o czasie odnalezionym, który wbrew prawu przemijania zatrzymała i utrwaliła zamknięta przestrzeń geograficzna tego miasta, zgładzonego przez naturę jakby po to, by wykupione zostało spod władzy czasu?” Zdarzenie to, niezwykle barwnie odtwarzane przez badaczy biografii i twórczości poety, raz jeszcze poświadcza jego materialne fascynacje; gdzież lepiej mogłoby być jego wyobraźni – wszakże wszystko pośród ruin miało charakter symboliczny, wszystko odsyłało ku elementarnym żywiołom, które występowały tam w zagęszczeniu i wymieszaniu. Ogień (wybuch Wezuwiusza, gorąca lawa, płonące domy, popioły, wypalone gliniane naczynia, wypalone przez lawę miejsca zgromadzeń), powietrze (wspomnienie trujących wyziewów wulkanicznych, śmierć przez uduszenie, zaczadzenie), ziemia (popioły, miasto, drogi, koleiny) – brakowało może tylko żywiołu wody, ale był to brak pozorny, bo Mickiewicz zapewne wiedział, że Pompeje starożytne znajdowały się bliżej morza, niż odkopane spod pyłu wulkanicznego i zastygłej lawy ruiny dzisiejsze. Poza tym starczyło tylko wejść na szczyt Wezuwiusza, żeby przy dobrej pogodzie zobaczyć panoramę wspaniałego błękitu Morza Tyrreńskiego, którego „oddech”, wilgotne powietrze śródziemnomorskie, znakomicie wyczuwalny jest w obrębie Pompejów. W pochyleniu Mickiewicza nad koleinami wyżłobionymi w ziemi przez wozy, dawno zaginione w niepamięci wieków, odsłania się kompleks materialny poety – jego zauroczenie wszelkimi przejawami śmierci „utrwalonej przez historię”, nicości zastygłej od wieków. Znajdzie ów kompleks odbicie w dziełach pisanych w Dreźnie, podczas podróży do Francji i w całym systemie fascynacji tanatalnych. Pompeje są dla Mickiewicza jeszcze jednym rodzajem grobu – grobu, w którym leży ziarno poznania – ziemskiej retorty, w której żywioły tętnią i jakby pozostają w uśpieniu.

Wezuwiusz widziany z Pompejów

Każdego roku tysiące turystów przemierzają ulice odkopane z pyłu, wchodzą do zrekonstruowanych domostw i podziwiają rozmach starożytnych budowniczych. Przystają na koronie wielkiego amfiteatru, kontemplują bramy i kolumny, szukając odpowiedzi na dręczące pytanie o sens tego, co się stało przed blisko dwu tysiącami lat. Obecność tylu ludzi w starożytnych ruinach przynosi ogromny dochód, który można spożytkować na kolejne odsłony i rekonstrukcje, ale nie brakuje też aktów wandalizmu, dewastacji i kradzieży. Dopiero o zmierzchu, gdy odjeżdżają ostatnie autokary, Pompeje wracają w obręb przerażającej ciszy śmierci, ciągnącej się w dal, aż ku rozpaczliwym głosom ginących mieszkańców. Nic w kosmosie nie jest utrwalone na zawsze, wszystko ma strukturę czasową i przestrzenną, a nawet najstabilniejsze systemy ulegają destrukcji, czarne dziury pożerają gwiazdy i asteroidy, komety i planety. Także na naszym globie nie brakuje zagrożeń i niebezpieczeństw czyhających na kruchą ludzkość, mogących potencjalnie stać się nową dziejową tragedią. Wszystko wszakże wydaje się dalekie, nie dotyczące ludzi żyjących w konkretnych przedziałach czasowych – widać to wokół Wezuwiusza, gdzie Neapol i pobliskie miejscowości coraz dalej wspinają się na zbocza niebezpiecznej góry. Ma ona wysokość 1281 metrów n.p.m. i krater o średnicy ponad sześćset metrów, głęboki na 230 metrów – stożek utworzony został w pamiętnym 79 roku. Ostatni wybuch efuzywny miał miejsce 13 marca 1944 roku i też wyrządził sporo szkód, choć oczywiście nie mógł równać się z eksplozją z pierwszego stulecia epoki nowożytnej. Mickiewicz wspiął się na sam szczyt wulkanu i podziwiał jego przeogromną moc, rozmyślał o lawie i żarze, które potem znalazły się w jego utworach (Nasz naród jak lawa/ Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa? Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi…) Choć takie kojarzenie faktów i tekstów bywa literaturoznawczo niebezpieczne, wiemy z listów poety, że ogień i rozgrzana magma Wezuwiusza zrobiły na nim ogromne wrażenie. Strach pomyśleć co by się stało, gdyby dzisiaj wulkan wybuchł z taką mocą jak w 79 roku – liczba ofiar byłaby ogromna, tym bardziej, że sam Neapol liczy blisko milion mieszkańców. Na razie życie toczy się dalej, a wokół wulkanu, w lasach i parkach żyje wiele zwierząt i ptaków, nie brakuje też śmiałków, którzy – jak Mickiewicz – idą ku kraterowi, by zajrzeć mu w paszczę. Taka sama ciekawość popychała Pliniusza Starszego, każąc mu płynąć w stronę wielkich chmur piroklastycznych, co skończyło się jego śmiercią, gdy wielkie bomby wulkaniczne, kamienie i rozżarzony pył spadły na kruchy rzymski okręt.

Erupcja Wezuwiusza z 1944 roku utrwalona na filmie.

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/4/42/A_Vez%C3%BAv_kit%C3%B6r%C3%A9se_1944-ben.ogv/A_Vez%C3%BAv_kit%C3%B6r%C3%A9se_1944-ben.ogv.360p.webm

Dodaj komentarz

DAWNA KOLEKCJA (3)

2013/07/15 @ 7:32 (Hobby, Starożytność, Znaczki)

Odtwarzając w pamięci moją dawną kolekcję znaczków pocztowych, sięgam myślą ku niezwykłym „papierkom” z niewielkiej republiki San Marino. Ich wyjątkowość polegała na tym, że pokryte były jakimś tajemniczym, ciemnym klejem, a do tego miały dziwne, koncentryczne znaki wodne, które można było dostrzec, gdy patrzyło się na poszczególne walory pod światło. Wielu kolegów miało w swoich zbiorach pomarańczowy znaczek, przedstawiający starożytną, egipską łódź, ale czasem zdarzało się, że ktoś od kogoś „zhandlował” także przedstawienie dawnej łodzi greckiej, o wartości dwóch lirów – wyjątkowo rzadki był ząbkowany skarb za trzy liry, na którym ukazano się łódź rzymską. Nie bardzo interesowaliśmy się wtedy tymi przedstawieniami i nikt nie znał określeń: monera, diera, birema, czy liburna, nie wiedzieliśmy o sukcesach żeglarskich mieszkańców kraju faraonów, Kartagińczyków i Fenicjan, ale znaczki prezentujące jednostki pływające starożytności miały swoją wysoką cenę. Myślę, że największe wrażenie robiły tu owe znaki wodne San Marino i niejednokrotnie pokazywaliśmy je sobie, czy to przysiadając na klatkach schodowych, czy spotykając się w domach. Młodość to czas zbieractwa i gromadzenia różnych rzeczy, w czym przejawia się otwarcie na świat i chęć poznania go w najprzeróżniejszych odsłonach. Ach, czego ja nie zbierałem – zaczynając od plastikowych żołnierzyków, kolorowych samochodzików z serii Matchbox, poprzez monety i banknoty, aż do kolejnych wydań pisma „Płomyczek”, „Poznaj Świat” i „Kontynenty”, a dalej kolejnych numerów „Poezji” czy „Twórczości”. Był też moment szczególnego zainteresowania etykietami zapałczanymi i widokówkami z dalekich krajów. Jeden z kolegów miał brata marynarza, który przywoził wiele barwnych kart pocztowych, a ja dostawałem je za napisane wypracowania i pomoc w odrabianiu lekcji z geografii, biologii czy historii. Zbierałem też książkowe serie wydawnicze, ale najważniejsze były kolekcje znaczków, które rozrastały się czasem do kilku klaserów, by i tak skończyć u filatelisty, gdy chciało się kupić rower albo wyjechać z kolegami pod namiot. Tak też było i ze mną, wielki zbiór znaczków afrykańskich, liczne serie ze zwierzętami i ptakami, sprzedałem za bezcen i teraz mogę tylko odtwarzać w pamięci poszczególne cząstki, wracać myślą do takich znaczków, jak te z San Marino.

Dodaj komentarz

ŚWIAT STAROŻYTNY (XXI)

2013/07/09 @ 11:03 (Poezja, Starożytność)

Wyobraziłem sobie dojrzałego mężczyznę, w moim wieku, stojącego na stromym brzegu greckiej wyspy Karpatos, wpatrzonego w słońce, spływające powoli do Morza Kreteńskiego. Dawno zakończyła się ekspansja Dorów na Helladę achajską i jest może rok tysięczny przed naszą erą. W dzieciństwie nasłuchał się mitycznych opowieści o tym, że jego lud, zaborczy potomkowie Dorosa, połączyli się na emigracji z pogrobowcami Heraklesa – mężnymi Heraklidami. Jego życie przeleciało jak jedna chwilka i teraz w myślach pojawiają się pierwiastkowe obrazy, gdy stawał do zbrojnej walki o nowe tereny, gdy wsiadał do łodzi i wyruszał na połów, gdy tulił się do pięknej Kalliroe i płodził z nią synów i córki. Przypominają mu się dłuższe wyprawy na Rodos, Kretę i Samos, a potem szczęśliwe powroty do domu, picie wina w gronie przyjaciół i jedzenie fety z oliwkami i kozim mięsem. Słońce powoli spływa do morskiej toni, ozłaca dalekie skalne wysepki, przydaje naturze aury ostateczności i pełni. On oddycha pełną piersią i wspomina drogi, którymi chodził, szczyty na których stanął i błękitne zatoki, w których pływał. Rany wojenne dawno się zabliźniły, a czerwone wino, wypite rano, rozgrzewa jego żyły, pulsuje w skroniach i przydaje ciepła. Gdzieś daleko widać spłowiały żagiel rybackiej łodzi, wracającej z połowu, gdzieś za górami słychać tęskny śpiew młodej dziewczyny. Nad połyskującą głębią unosi się srebrzysty rybołów i wypatruje ostatniej ofiary, w końcu spada z impetem do wody i wyszarpuje z niej rybę, którą zaniesie do gniazda. Mężczyzna czeka aż słońce całkowicie zniknie w morzu i powoli odwraca się by wąską ścieżką wrócić do wioski, położonej w dolinie, jakby chronionej przez skały masywu górskiego, sięgającego ponad tysiąc metrów. Rozważał swoją przeszłość, ale też wybiegał myślą ku temu, co nadejdzie, co nieuchronnie przeznaczyli mu bogowie. Zawsze prosił Posejdona o opiekę i pomoc, ale ostatnio śnił mu się Zeus i pytał go o kierunek wiatru, wiejącego nad oliwnymi gajami, a potem wskazywał skaliste piramidy, wznoszące się ponad fale. Mężczyzna pomyślał, że to mógł być znak i zaczął prosić najważniejszego z greckich bogów o wskazanie celu, zaczął przyglądać się horyzontowi i niemal codziennie kontemplować zachodzące słońce. Od jakiegoś czasu czuł ból w klatce piersiowej i bał się, że w jego ciele znalazło swój przylądek zło i śmierć zarzuciła już na niego niewidzialną sieć.

Patrząc oczyma wyobraźni na tego mężczyznę i rozważając własne losy, przypomniałem sobie wiersz Konstandinosa Kawafisa pt. Monotonia. Ten aleksandryjski poeta był wielkim nieszczęśnikiem; uwięziony w dziwacznym ciele, schorowany i cierpiący, nieustannie marzył o najczystszym pięknie. Obdarzył świat wieloma wierszami, które uznać należy za najważniejsze w historii, będące sublimacją głosu ludzkiej świadomości, wydobywającego się dumnie z ciemności. To ciągłe drążenie materii istnienia i rozważanie bytu w czasie, w przestrzeni, to pytania zadawane samemu sobie i szukanie odpowiedzi pośród losów zaprzepaszczonych, to namysł nad życiorysami bez chwil wyraźnych, wyjątkowych, dających się ułożyć w jakiś znaczący ciąg. Kawafis syntetyzuje i sumuje doświadczenia, patrzy na ludzi wielu wieków i mówi: Za jednym dniem drugi dzień – koleją jednostajną –/ nadchodzi i przemija, tej samej treści, barwy/ I zdarzą się, i znów się zdarzą te same sprawy,/ chwile te same znajdują nas i porzucają. Byt jest w poezji Kawafisa zaledwie miseczką znicza, w którym na chwilę pojawia się płomień – jest tak wątły, że nie może dźwignąć się z przemijalności, nie zna sposobu na powstrzymanie destrukcji, bezwolnie poddaje się zmienności i nie kontempluje sam siebie. Dzień przychodzi po dniu, nakładają się na siebie te same treści i barwy, powracają te same sprawy i chwile, organizm się zmienia, myśl się starzeje, a świadomość nie może się wyrwać z zaklętego kręgu nicości: Tydzień przemija, a za nim – nowy tydzień./ To, co się stanie, przewidzieć łatwo: cienie,/ światła te same, zawsze to samo brzemię./ Jutro, które już wcale nie jest jutrem, znowu przyjdzie. Ludzie rodzą się i umierają, ale świat trwa nadal, nic sobie nie robi z triumfów i dramatów istot cielesnych – wszystko regulują cykle kosmiczne i naturalne, wszystko wpisane zostało w ciąg obrotów planet, promieniowania słońca, wzrostu i więdnięcia roślin, początku i końca kolejnych pór roku. Ziemia wciąż krąży wokół swojej gwiazdy, wykonuje też obroty wokół własnej osi, ciągnąc za sobą księżyc, mijając asteroidy i komety. W tym zawieszeniu, w tym wpisaniu w prawa wszechświata, byt ludzki może ledwie zamanifestować swoje istnienie, może tylko zapłonąć na chwilę, by poddać się wiatrom dziejowym, które prędzej czy później go zdmuchną.

Oświetlone zachodzącym słońcem krajobrazy Grecji, widoki skalistych wysp i bezkresne tafle morskiego błękitu, od dawien dawna były tłem dramatów o niezwykłej sile wyrazu. Ich istotą było monotonne życie, walka z wrogami, miłość i śmierć. Nadając hipotetyczne imię kobiecie, opisanego wyżej Greka z wyspy Karpatos, pamiętałem o historii Kapłana Korezosa, który pokochał nienawidzącą go piękność o imieniu Kalliroe. Opisał to Pauzaniasz w siódmej księdze swoich Wędrówek po Helladzie, a choć zmyślał i koloryzował na potęgę, mieszając mity z historią, możemy uznać, że w jego relacji jest ziarno prawdy – wszak dramaty tego typu stale rozgrywają się w świecie. Korezos błagał Dionizosa, by spowodował zmianę postanowień niechętnej mu dziewczyny, ale ten rozgniewał się tylko i zesłał na mieszkańców dalekiego Kalidonu potworne nieszczęścia. Pijąc za dużo wina, tracili świadomość i umierali, a coraz większe przerażenie pojawiało się w pośród krain greckich. Dopiero wyrocznia dodońska wskazała rozwiązanie – wielki gniew Dionizosa uśmierzyć mogła tylko ofiara, złożona nienawistnemu bóstwu, którą miała być sama Kalliroe lub osoba, która zdecydowałaby się ją zastąpić. Jakże okrutne to było rozstrzygnięcie, ale zaprowadzono dziewczynę przed oblicze kochającego ją kapłana, by ten złożył z niej ofiarę, niczym ze zwierzęcia. Tak napięcie sięgnęło zenitu i nieszczęśnik, widząc urodę i subtelność ukochanej, odebrał sobie życie, potwierdzając w ten sposób, że kochał ją najprawdziwiej i nie był w stanie pogodzić się z wyrokiem wieszczki z dębowego gaju w Dodonie. Miłość czyni cuda, więc i niewiasta w jednej chwili zmieniła swoje nastawienie; widząc oddanie i determinację Korezosa, ogarnęła ją litość dla niego i zrozumiała jak bardzo jej pragnął. Chcąc okazać skruchę i zmyć z siebie winę, poczuła jak trawi ją ogień, a świat rozmywa się dziwnie i sięgnęła po nóż, by gwałtownym ruchem poderżnąć sobie gardło. O takiej miłości najżarliwszej, rozgrywającej się w antycznych dekoracjach lub pośród dawnych ruin, pisze też wielokrotnie Kawafis. Przypomina mi się tutaj wiersz pt. Tak się wpatrywałem: W piękność tak się wpatrywałem,/ że cała moja wizja jest nią przepełniona./ Linie ciała. Czerwone wargi. Ponętne członki./ Włosy jakby posągom greckim ukradzione,/ zawsze piękne – i wtedy, gdy są nieuczesane/ i nieco opadają na białe czoła./ Oblicza miłości, jak zapragnęła ich/ moja poezja… w nocach młodości mojej,/ w moich nocach, skrycie spotykane… Czy tak zobaczył Kalliroe kapłan Korezos, gdy przyprowadzili ją by złożyć w ofierze, czy tak zachwycał się swoją wybranką pasterz z wyspy Karpatos, który ze skalistych zboczy patrzył na zachodzące słońce? Pewnie w każdym z tych zauroczeń było coś z tej żarliwości i jakiś odcień czarnej powagi antycznego dramatu. I to samo, majestatyczne słońce, odwieczny świadek dziejów, mniejszych i większych dramatów, ludzkich chwil pierwszych i ostatnich.

2 Komentarze

ŚWIAT STAROŻYTNY (XX)

2013/03/09 @ 9:26 (Ludzie, Natura, Starożytność)

Ruiny pałacu w Knossos

Kultura kreteńska, nazywana inaczej minojską, należy do najstarszych cywilizacji epoki brązu, a jej nagły upadek do dzisiaj pozostaje wielką tajemnica archeologiczną. Za sprawą sir Arthura Johna Evansa wspaniale rozwinęła się nauka badająca dzieje i niezwykłe artefakty jednej z najpiękniejszych wysp Morza Śródziemnego. Nie wiemy skąd przybyli ludzie, którzy stworzyli tak oryginalną cywilizację, choć badacze skłaniają się ku teorii, że pochodzili z Bliskiego Wschodu i wpływ na nich miała kultura egipska. Według mitologii greckiej, która jest też dobrym źródłem wiedzy kulturowej, na wyspie osiadł sam Zeus, który uprowadził na nią Europę – córkę fenickiego króla Agenora i spłodził z nią trzech synów. Jednym z nich był pierwszy legendarny król Krety Minos. To jego dotknął gniew Posejdona, który nie otrzymał ofiary z wołu i zemścił się, powodując, że niewierna królowa Pazyfae, poczęła z bykiem syna potwora – Minotaura. Miał on ciało najpiękniejszego, muskularnego młodzieńca i głowę zwierzęcia z rogami. Król tak się przeraził tym wydarzeniem i tak wstydził się czynu żony, że nakazał architektowi Dedalowi zbudowanie specjalnego labiryntu i zamknięcie w nim Minotaura. Potwór łaknął ludzkiego mięsa i obdarowywano go nim, co też w końcu spowodowało jego upadek – w jednej grupie ofiarnej skrył się dumny i zwinny Tezeusz, który pokonał zawiłości labiryntu i zabił bestię. Mitologia tłumaczyła wszystko obrazowo, ale Evans musiał mozolnie składać poszczególne elementy układanki i prowadzić na szeroką skale wykopaliska archeologiczne. Jego największym odkryciem były ruiny pałacu w Knossos, zajmującego blisko dwa hektary powierzchni i składającego się z około 1400 komnat, korytarzy i aneksów. Największy rozwój kultury minojskiej i ekspansja na sąsiednie wyspy miały miejsce około 2100 roku p.n.e., wtedy też rozwinęła się ogromna flota, a zyski dawały przede wszystkim wymiany i zakładane w różnych miejscach handlowe ośrodki. Dzięki dobrze zachowanym freskom i odkopanym figurom udało się odtworzyć wygląd i sposób ubierania się Kreteńczyków. Sporo tutaj było oryginalności, a do dzisiaj inspiracją dla świata mody są dziwne gorsety eksponujące nagie piersi kobiet, bufiaste suknie z szerokimi falbanami i wielkie kapelusze. Specjalnością tego ludu były też misterne, architektonicznie kształtowane fryzury, a w zdumienie wprawiało badaczy zaawansowanie w zakresie konstrukcji łazienek i wodociągów, co wskazywało na umiłowanie czystości i dużą wiedzę o skutkach życia w brudzie. Niestety nie uchroniło to Minojczyków od upadku – badacze spierają się czy był on wynikiem braków w zakresie budowy fortyfikacji, czy też rozwiniętą cywilizację zniszczyło tsunami po wielkim wybuchu wulkanu na wyspie Thirze (Santorini), a potem najazd Achajów z Myken i morderczych Dorów.

Od dawna fascynuje mnie ten świat i przeczytałem sporo książek na temat mitologii, historii rozwoju, życia codziennego na tej dużej wyspie. Szczególnie zainteresowałem się sztuką tej krainy, a na pierwszym miejscu zawsze były freski odkryte w pałacu w Knossos i w cykladzkiej wsi Akrotiri. To z wielkiego pałacu królewskiego pochodzi wielokrotnie reprodukowane malowidło, przedstawiające delfiny pływające w morzu. Dzięki zabiegom konserwatorskim udało się odtworzyć rzeczywiste kolory i uszkodzone elementy i tak do skarbnicy sztuki światowej weszło jakże wyraziste i piękne przedstawienie morskich ssaków w otoczeniu ryb, na które one zwykle polują. Niezwykle udanie odwzorowano kształty waleni, z charakterystycznymi garbami i zgrubieniami, nieco wyjaskrawiając barwę ich ciał. To dynamiczny fresk, wprowadzający do komnaty królowej świeżość i ożywienie, przywodzący na myśl chwile spędzone na pogodnym morzu i obserwacje baraszkujących w nim ssaków. Te delfiny mają swoją „osobowość”, ukazane zostały jako istoty myślące, podążające ku wyraźnie określonym celom i zadaniom, jakby popychane przeogromną siłą instynktu. Starożytny malarz wytyczył sobie trudne cele, chciał oddać ruch tych pływaków, ich zwinność, ale też i spory ciężar, a nade wszystko zapragnął wpisać je w określoną manierę sztuki minojskiej. W tym celu zastosował rdzawy ornament, biegnący przez całe ciała delfinie, a w okolicach oczu tworzący owalną obwódkę. Normalnie butlonosy (Tursiops truncatus), bo to zapewne te najczęściej występujące walenie sportretował artysta, nie mają takiego pasa. Raczej są ciemnoniebieskie, a u dołu jaśniejsze, choć osobniki żyjące w przejrzystych i cieplejszych wodach są nieomal czarne. Musimy wszakże brać pod uwagę operację świetlną i wygląd tych zwierząt w toni, który może być bardziej niebieski, a na ciele mogą się tworzyć pasy od cieni fal. To skupienie delfinów, które tak udanie oddał twórca fresku, związane jest z echolokacją, którą posługują się dla namierzania mniejszych ryb, a mnogość ma też tutaj swoją motywację, bo delfiny najczęściej polują w stadach. Czasem wręcz wykorzystują obecność budzących grozę rekinów, które napędzają ryby wprost do ich uzębionych dziobów. Malarz zaznaczył też zróżnicowanie ofiar i moglibyśmy tutaj wskazać konkretne gatunki, na czele z sardynkami, które wchodzą w składu menu tych ssaków pospołu z drobnymi tworami morskimi żyjącymi na dnie. W tle zaznaczono także obecność jeżowców i glonów, które stały się też czymś w rodzaju dodatkowego ornamentu, zamykającego przestrzeń od góry i od dołu. Po setkach lat od powstania tego arcydzieła, na murze pojawiły się charakterystyczne spękania, które przydały dziełu dodatkowego odniesienia do sieci refleksów wodnych i cieni pojawiających się przy dnie. Choć mamy tutaj elementy charakterystyczne dla sztuki minojskiej, fresk ten zaklasyfikować można jako realistyczny, utrwalający w czasie realne życie w Morzu Śródziemnym dwa tysiące lat przed naszą erą, jego różnorodność i koloryt, a nade wszystko odwieczną witalność i dynamikę.

Inne ciekawe freski naturalistyczne powstały na wulkanicznej wyspie Santorini, skolonizowanej przez Minojczyków i będącej areną jednej z największych erupcji wulkanicznych w historii basenu Morza Śródziemnego, a konkretnie tej jego części, gdzie Morze Egejskie graniczy z Morzem Kreteńskim. To tutaj w miejscowości Akrotiri odkryto malowidła, które niezmiennie zachwycają zwiedzających i mogą konkurować z delfinami z pałacu w Knossos. Prace archeologiczne zaczęły się w 1967 roku, ale do dzisiaj odkopano zaledwie kilkanaście domów, wykonanych z dużych kamieni, czasem trzykondygnacyjnych. Jeden z najciekawszych fresków przedstawia dwie witalne i jakby „rozkapryszone” antylopy, zwrócone do siebie rogami. Artysta musiał je zobaczyć w Afryce, a może też stamtąd pochodził, choć nie możemy wykluczyć, że dwa tysiące lat przed naszą erą przewożono w klatkach takie zwierzęta do ogrodów królewskich lub zabijano je i opiekano na rożnach by podać podczas wykwintnych uczt. Jak by nie było namalowane antylopy – prawdopodobnie gazele dorkas (Egipcjanie mieli je hodować w zagrodach) przedstawione zostały z ogromnym znawstwem anatomii i uwzględnieniem wielu szczegółów, jak choćby owe charakterystycznie podniesione ogony czy otwarte pyski. Zwierzęta pozostają ze sobą w bliskim kontakcie, ale też jakby rozglądają się, sondują okolicę czy nic im nie grozi. W prawdziwe zdumienie wprawia tutaj harmonia linearna i specjalne operowanie czernią i bielą. Twórca tego dzieła – jak Chińczycy lub Japończycy – jakby malował zwierzęta długimi pociągnięciami pędzla, a potem cyzelował całość, dodając cieńsze linie, dopełniające grubsze pasy. Oczywiście mamy tutaj też do czynienia ze stylizacją, szczególnie jeśli chodzi o przerysowane łuki podbrzuszy, ale całość jest bardzo prawdopodobna i zachwycająca w swym subtelnym pięknie. Obie gazele mają czarne rogi, których kształt zgadza się co do joty z wyglądem dzisiaj żyjących przedstawicieli twego gatunku. Można by zaryzykować tezę, że przedstawienie to jest jednym z najbardziej harmonijnych rysunków starożytności i żałować tylko należy, że tak mało fresków zachowało się na Krecie i pobliskich wyspach. Oczywiście prace archeologiczne jeszcze trwają i możemy się spodziewać, że naukowcy odkryją sporo nowych wspaniałości, tym bardziej, że to, co już mamy, wskazuje na wielką różnorodność i inwencję twórczą w zakresie ozdabiania domów i pałaców. Dodajmy jeszcze, że artyście udało się przenieść do naszych czasów taki układ pyska jednej z antylop, że mamy wrażenie, że zwierzę beczy, przywołując towarzyszkę lub ostrzegając ją przed zbliżającym się zagrożeniem.

Mieszkańcy Akrotiri lubowali się w przyozdabianiu swoich domostw elementami naturalnymi, stąd na ścianach obok wskazanych wyżej antylop, znajdziemy też zaskakujące wyobrażenie, ptaków, latających ryb i błękitnych małp. Te ostatnie zostały ukazane w momencie skoku lub odbicia się od jakiegoś podłoża, przy czym i tutaj artysta oddał znakomicie zachowanie się wystraszonych zwierząt, umykających w popłochu, ale też często odwracających głowę i analizujących realność zagrożenia. Mamy tu do czynienia z małpami ogoniastymi, najprawdopodobniej z jakimś rodzajem makaków – może z magotami (Macaca sylvanus), które występują w północnej Afryce i mogły być sprzedawane do ogrodów na wyspach cykladzkich. Dokładne określenie gatunku byłoby bardzo trudne, bo jest to też stylizacja i dodanie plam, które w naturze nie pojawiają się na sierści tych zwierząt. Zarówno ułożenie łap, jak i wygięcie ciał, a wreszcie kompozycja ogonów, wskazują na niezwykłe ożywienie, najprawdopodobniej na szybką ucieczkę. Małpy te określa się jako błękitne, ale przecież w naturze są one najczęściej szare lub srebrzyste, a rzeczywiście niebieskawe makaki żyją tylko w południowej części Afryki, mają dłuższą sierść i nieco inaczej wyglądają. Górny osobnik zdaje się być spokojniejszy, a ten który jest na dole dosłownie eksploduje energią i umyka bardzo szybko. Dzięki współczesnym technikom komputerowym łatwo możemy odtworzyć pierwotny wygląd tego fresku, choć mozaika plam i zabrudzeń przydaje mu majestatu i podkreśla upływ czasu, ogrom lat, które minęły od momentu nałożenia farb na mokry tynk. Ciekawe jest to, że przedstawienia te przetrwały wybuch ogromnego wulkanu i niewiele straciły ze swego pierwotnego piękna. A może właśnie pyły wulkaniczne stały się rodzajem utrwalacza, który przeniósł we czasie zjawiskowe freski i pozwolił na odkrycie ich w dwudziestym wieku naszej ery. Wyraźna jest tutaj oś wertykalna, na której umieszczone zostały obie małpie głowy, a tuż obok pośladki i podobnie zgięte nogi. Oś horyzontalną i podążanie do przodu akcentują wyciągnięte łapy i otwarte dłonie, wyraźnie przygotowane do tego, by chwycić się gałęzi lub jakiegoś innego elementu, na przykład skały. A więc malarz, zapewne mistrz miedzy mistrzami, ukazał na tym przedstawieniu panikę i dynamizm uciekających zwierząt, harmonię ciał i chwytność dłoni, stóp i bujających w powietrzu ogonów. Udało mu się też przekazać, zapisać w czasie, inteligencję rysująca się na obliczach małp i spokojne podejście do zbliżającego się niebezpieczeństwa. Przypomina mi się obraz Pietera Bruegela, jakże inaczej prezentujący dwie małpy w oknie i wiersz Szymborskiej, powstały na jego kanwie, choć trudno byłoby tutaj wskazać jakiekolwiek konteksty ironiczne.

Bardzo ciekawe są też freski z wyspy Santorini prezentujące postaci ludzkie, jakieś ich zajęcia lub pozy, charakterystyczne gesty lub zawody. Warto na koniec tego niewielkiego przybliżenia malarstwa minojskiego przywołać dwa przedstawienia – chłopca niosącego złowione ryby i dwóch młodzieńców ćwiczących walkę na pięści w specjalnych rękawicach. Widzimy tutaj jakie typy ludzkie pojawiły się na wyspach greckich przed tysiącami lat, a choć i tutaj charakterystyczne dla stylu wygięcie, trochę zaciemnia obraz, łatwo możemy sobie wyobrazić wiotkich młodzików, bez rozbudowanej muskulatury, z włosami krótko przystrzyżonymi lub uplecionymi w długie, wijące się warkocze. Na jednym fresku mamy chłopca niosącego ryby i choć minęły tysiące lat łatwo możemy wskazać, że są to labraksy (Dicentrarchus labrax), żyjące w ławicach drapieżne ryby, nazywane też barem, morenem lub okoniem morskim. Osiągają jeden metr długości i dwanaście kilogramów wagi, mają charakterystyczne jasne podbrzusze, a grzbiet z kolei ciemnoszary ze srebrnym połyskiem. Od dawien dawna ryby te miały ogromne znaczenie gospodarcze, a ich zwyczaj pojawiania się przy ujściach rzek, dopomagał w odłowach . Przedstawienie chłopca ma charakter symboliczny, nie uwzględniający ziemskiego magnetyzmu, bo trzyma on po dziesięć ryb w każdej dłoni jakby nie miały określonej wagi. Tymczasem takie związane sznurem „naręcza” dużych okazów musiałyby ważyć ponad dwadzieścia kilogramów i tylko Herkules mógłby je nieść z taką lekkością i wdziękiem. Rybak jest tutaj nagi i bosy, a tylko jego skronie przyozdabiają liście laurowe, uwagę zwraca też nieproporcjonalna sylwetka – krótkie nogi i ponad miarę wydłużony tułów. Podobnie ukształtowani są chłopcy ćwiczący lub bijący się podczas jakichś zawodów, pięknie ufryzowani, ze wspomnianymi już wyżej warkoczami i finezyjnymi lokami nad czołem. Co charakterystyczne, mają oni rękawicę tylko na jednej ręce – młodzieniec po lewej stronie ma ją na lewej dłoni, a ten drugi – na prawej. Być może zatem mamy tutaj do czynienia z połączeniem boksu z zapasami, czyli ze starożytnym starciem typu full contact. Zauważamy też wyraźne skupienie przeciwników, wpatrywanie się sobie w oczy i rozważanie najlepszej strategii, choć właśnie jeden z nich trafił w głowę kompana, a drugi jakby próbował go uchwycić wolną od rękawicy ręką. Zawodnicy mają tylko wąskie opaski na biodrach – jedną niebieską, a drugą czarną, a we włosach połyskuje popiel lub błękit, co mogło być próbą ukazania połysku na kruczoczarnych fryzach. Choć freski te nie dorównują rozmachem przedstawieniem delfinów, małp i antylop, to stanowią cenne źródło do badań nad życiem ludzi w obrębie kultury minojskiej.

Dodaj komentarz

ISKRY ASTRALNE

2013/03/07 @ 20:10 (Droga, Kosmos, Starożytność)

Na przełomie lutego i marca, podczas wieczornych powrotów do domu, często obserwowałem dobrze wyeksponowane gwiazdozbiory. Jak zwykle szczególnie długo przyglądałem się Orionowi, jakimś pojedynczym gwiazdom, ale też Wielki Wóz, zwrócony dyszlem ku dołowi, przykuwał moją uwagę. Któregoś dnia przypomniałem sobie podobne zapatrzenia z dzieciństwa i młodości, szczególnie z wypraw na Mazury i z wieczorów na obrzeżu bydgoskiego lasu i na osiedlu Błonie. Doskonale pamiętam ten moment, gdy spojrzałem na Wielką Niedźwiedzicę, która jaśniała pomiędzy dwoma blokami, jakby w bramie prowadzącej do głębin wszechświata. To wtedy rodziła się moja poezja i przekonanie, że nasze ziemskie sprawy mają związek z tym, co rozgrywa się na niebie. To był rodzaj nagłego skrótu myślowego, to była filozofia istnienia pod gwiazdami i wielka fascynacja astronomią, wiedzą o galaktykach i gwiazdozbiorach. Później, gdy pisałem coraz więcej wierszy generacyjnych, często zatrzymywałem się na osiedlu i patrzyłem na nikłe światełka nad moją głową. Samobójstwa i tragiczne śmierci moich kolegów i koleżanek już wtedy były dla mnie ciągiem zdarzeń wpisanych w wielkie wydarzenia kosmiczne. Teraz, gdy mam znacznie większą wiedzę na ten temat, patrzę na Oriona i zastanawiam się jak Słowacki mógł dostrzec w nim kształt skrzypek, rozważam dlaczego Chińczycy widzieli rondel w Wielkim Wozie? Od dawien dawna ludzkość wpatrywała się w czarną otchłań wszechświata i zawieszała swój wzrok na rozświetlających ją punktach – układających się w konstelacje i określanych różnie, w zależności od strony świata i lokalnych mitologii. Tak na przykład nazwa okołobiegunowego gwiazdozbioru nieba północnego Wielka Niedźwiedzica (Ursa Maior), ma swój związek z greckim mitem o uwiedzeniu nimfy Kallisto przez Zeusa. Ta piękna postać została po śmierci przemieniona przez Artemidę w niedźwiedzicę, natomiast zazdrosna Hera uprosiła bogów by nie mogła się ona kąpać w oceanie i przez cały czas wędrowała po niebie. Tak wygląda europejski kontekst kulturowy tej konstelacji, ale w niektórych krajach nazywana ona jest Wielki Rondel, a w wierzeniach chińskich siedem gwiazd Wielkiej Niedźwiedzicy (Północnej Chochli) to dom Cesarza Bogów – Shangdi. Znajdziemy też w tej kulturze opowieść o niebiańskich wieprzach, które ciągną powóz Bogini Świtu – Zhunti. Według Słowian jest to wóz, rzadziej wół, wilk lub niedźwiedź – w wierzeniach dawnych mieszkańców Syberii cały ten gwiazdozbiór ma przedstawiać konia lub łosia, chodzącego w chomącie wokół osi świata (Axis mundi). Cztery iskry astralne to koła wozu, trzy to jego dyszel, który jest złamany i skierowany w stronę wschodnią, natomiast tylne koła wozu wskazują zachód. Wracając wieczorami, przystając pod otwartym niebem, zastanawiałem się jak to wszystko jest możliwe, kto stworzył takie niewyobrażalne ogromy i jaka tajemnica tkwi w tych pierwiastkowych obrazach. Nasze istnienie, w zawieszeniu i magnetyzmie planety, nasza myśl i wszystko, co zdarzyło się i co się jeszcze wydarzy, ma astralny, intergalaktyczny kontekst, jest czymś tak wspaniałym jak dźwięk trąbki, jęk harfy, śpiew ptaka i nostalgiczne brzmienie ciszy.

1 komentarz

ŚWIAT STAROŻYTNY (XIX)

2013/01/01 @ 18:40 (Filozofia, Ludzie, Starożytność, Śmierć)

Marcus Annius Catilius

Czytam Rozmyślania Marka Aureliusza, cesarza rzymskiego, ojca trzynaściorga dzieci, filozofa i pisarza, prowadzącego nieustanne wojny z plemionami germańskimi i Partami z wielkiego państwa w Azji (dzisiejszy Irak, Iran, część Syrii i Afganistanu). Dowodząc wojskami, przebywał wiele dni w obozach i na przygodnych postojach, gdzie łatwo można było zarazić się różnymi chorobami. Tak też się stało i w 180 roku, podczas konfliktu z Markomanami, zmarł na dżumę w Vindobonie, czyli dzisiejszym Wiedniu. Był stoikiem, ale wierząc w swoje boskie posłannictwo i służbę dla dobra kraju – głęboko przekonany, że dobrze czyni – prześladował chrześcijan, mordując ich z całą bezwzględnością. Jego myśl zaczęła wywierać wpływ na potomnych dopiero pod koniec szesnastego wieku, a dopiero w stuleciach następnych uznano go za jednego z największych filozofów rzymskich. Czytelników uwiodła jego pokora i jasność wykładu, a nade wszystko mądrość i zrozumienie spraw ziemskich. Dzisiaj jego słowa brzmią równie donośnie jak przed wiekami i skłaniają do przemyśleń. Oto w Księdze drugiej czytamy: Jak wszystko znika szybko: w świecie sami ludzie, w czasie i wspomnienie o nich! Takie są wszystkie rzeczy pod zmysły podpadające, a przede wszystkim to, co wabi przyjemnością lub przejmuje obawą bólu lub co z powodu pozornej swej wielkości jest na ustach wszystkich. Jak to jest drobne i mało ważne, i nędzne, i znikome, i trupie, to ma pojąć nasza władza myślenia. Czymże są ci, których zdania i mowy rozdają sławę…, czym jest śmierć? Gdy się kto jej samej przyjrzy i przez rozbiór jej wyobrażenia oddzieli to, co z nią łączy wyobraźnia, to za nic innego się jej nie będzie uważało, jak za dzieło natury. Kto zaś boi się dzieła natury, jest dzieckiem. A śmierć nie tylko jest dziełem natury, ale i dziełem dla niej pożytecznym. (Ks. II, 12, wszystkie cytowane tutaj fragmenty w przekładzie Mariana Reitera) Przemijalność rzeczy tego świata, nieustanne znikanie kształtów i całych systemów, zgony ludzi i zwierząt, triumfalny pochód śmierci, która tutaj uznana została za immanentny element natury. To ona w swej mądrości powołuje do istnienia nowe byty, pozwala rozwijać się organizmom ludzkim i zwierzęcym, daje impuls roślinom, by budowały swoją strukturę. Ale przecież wszystko chce żyć, drzewa przeciwstawiają się wichrom i huraganom, kwiaty łagodnie pochylają się przy podmuchach i wracają do punktu wyjścia, wszystko opiera się rozkładowi, wszystko tętni energią i szuka takich zaczepień, które pozwolą długo i s t n i e ć. Na tym polega właśnie genialność myśli Marka Aureliusza, że poprzez wskazanie negatywów, kieruje on refleksję czytelnika ku pozytywom, mówiąc o śmierci użytecznej w naturze, generuje pierwiastkową myśl o tym, że życie jest procesem, oporem i chwilą pomiędzy narodzinami a ostatnim tchnieniem.

Pomnik konny cesarza Marka Aureliusza

Musimy nieustannie przeciwstawiać się destrukcji, musimy walczyć o samych siebie i mieć świadomość finalnych celów. A mogą w tym pomóc takie napomknienia rzymskiego stoika: Podobny bądź do skały o którą się ciągle fale rozbijają. A ona stoi, a koło niej usypiają bałwany wody, „O ja nieszczęśliwy, że chociaż mnie to spotkało, żyję bez smutku, nie gnębi mnie teraźniejszość ani nie boję się przyszłości”. To bowiem każdemu przydarzyć się mogło, a nie każdy potrafiłby żyć z tym bez smutku. Dlaczegóż więc owo jest bardziej nieszczęściem, jak to szczęściem? Czyż w ogóle nazwiesz to nieszczęściem człowieka, co nie jest odstąpieniem od natury człowieka? Czy odstąpieniem od natury ludzkiej zdaje ci się być to, co nie jest niezgodne z wolą jego natury? Jakżesz więc? Wolę znasz. Czyż więc to, co ci się zdarzyło, wzbrania ci być sprawiedliwym, wielkodusznym, roztropnym, rozumnym, ostrożnym, szczerym, obyczajnym, wolnym i inne mieć cechy, przy których natura ludzka swą właściwość zachowuje? Pamiętaj zresztą przy każdym zdarzeniu, które cię do smutku przywodzi, o zasadzie: To nie jest nieszczęściem, owszem, szczęściem jest znosić to wzniośle. (Ks. IV, 49) Oto prawdziwa esencja myśli tego filozofa, odwracająca elementarny porządek rzeczy i nakazująca być twardym w obliczu dramatów życiowych. Nie one są istotą zdarzeń, tylko postawa człowieka wobec nich, nie one mają znaczenie, tylko ludzka umiejętność godnego ich przeżywania. Nikogo nie omijają klęski, a po dniach rozkwitu, przychodzi schyłek i upadek, nikt nie został powołany na świat, by tylko rozkoszować się jego pięknem. Będąc cieleśni, z natury rzeczy jesteśmy ułomni, smrodliwi, zaprogramowani na nieustanne odnawianie komórek i konstrukcji całego ciała. Musimy się myć, czyścić zęby, ale nasze myśli mogą wznieść się ponad organiczność naszych bytów i widzieć wszystko w wielkiej naturalnej rozległości, pośród miliardów innych, przemijających tworów, w ciągu zdarzeń mających jakiś głębszy sens. Nawet najszczęśliwszy człowiek może nagle poczuć przejmujący ból w ciele, nawet największy siłacz może upaść w jednej chwili, powalony przez chorobę, krwotok albo wynikającą z infekcji słabość. Ale wtedy powinniśmy być jak skała, jeśli nie cielesna, to duchowa, jeśli nie życiowa, to filozoficzna, pozostająca jako wspomnienie niezwykłej mądrości i samoświadomości.

Złota moneta z wizerunkiem Marka Aureliusza

Rozpad jest częścią istnienia, tak jak śmierć jest elementem życia, pointą, która wieńczy wszystko i powoduje, że coś, co zostało zainicjowane, znalazło też swój finał. To jest formuła obowiązująca w całym wszechświecie i człowiek żyje w nim na zasadzie ułudy – widzi gwiazdy, które dawno przestały istnieć, a tylko ich światło jeszcze mknie w przestrzeni, zdaje mu się, że może uchwycić teraźniejszość, a istnieje tylko w przeszłości i w marzeniu o przyszłości. Marek Aureliusz przypomina: Wnet będziesz pyłem lub szkieletem, tylko imieniem, a nawet już i imienia nie będzie. A cóż zresztą jest imię – dźwięk i echo tylko. A to, co się w życiu szacunkiem otacza wielkim, marne i zgniłe, i drobne, podobne do psiaków gryzących się ze sobą lub do dzieci sprzeczających się, skłonnych do śmiechu, a nawet potem do płaczu. (Ks. V, 33) Jakże charakterystyczne dla tego filozofa są te porównania, a zarazem jakże bolesne w perspektywie ludzkiej zarozumiałości i przekonania o wielkości. Pamiętajmy, że wypowiada je cesarz, który jest na samym szczycie drabiny społecznej i mógłby cieszyć się z bogactw i wszelkich możliwych przyjemności. Tymczasem człowiek ten wskazuje na ziemską marność i nieświadomie podążą w tym samym kierunku co starotestamentowy Kohelet: Vanitas vanitatum et omnia vanitas – Marność nad marnościami i wszystko marność (Koh 1,2). Ludzie widzą się w glorii tronów i pałaców, przedstawiani w marmurze i mosiądzu, wieńczeni boskim nimbem, a dla autora Rozmyślań są jak bezrozumne, młode szczenięta, bawiące się ze sobą, hulające nawet w obliczu niebezpieczeństw. Albo jak dzieci wchodzące na kruchy lód i uśmiechające się do siebie, będące ledwie sekundy od katastrofy i wpadnięcia w lodowatą toń – jak dzieci przekomarzające się ze sobą, raz to śmiejące się, raz płaczące, nie rozumiejące niczego, co się wokół nich dzieje. Uświadomienie sobie, że synonimem ludzkiego życia jest vanitas, to warunek wstępny szczęścia chwilowego, a więc takiego, które widzi swoją wyjątkowość i stara się wydobyć z niego jak najwięcej treści. Cóż cię więc jeszcze – pyta filozof – tu wstrzymuje jeżeli to, coś postrzegalne, jest zmienne i nietrwałe, a zmysły ciemne i złudne? Jeżeli nawet sama duszyczka – to opar krwi? Jeżeli sława wśród takich ludzi – to marność? (Ks. V, 33) Widząc tyle zbrodni i mordów, odbierając życie wrogom, skazując na śmierć chrześcijan, cesarz ten lekceważy też swoją wielkość i ustawia się w jednym szeregu z tymi, których od dawna już nie ma. Wątpi w prawdziwość doznań zmysłowych, w sławę i nieśmiertelność duszy, a wszystko ustawia w perspektywie vanitas, wszystko ukazuje jako względne i potrzebujące ludzkiego wysiłku, by ogień życia palił się jakiś czas, a potem w naturalny sposób zgasł.

Pieter Claesz, Vanitas

Tylko myślenie, tylko filozofowanie da człowiekowi satysfakcję, tylko działanie i nie oglądanie się za siebie, pozwoli dojść do etapowych celów. Egzystencja ludzka zamyka się w kilku, kilkunastu, albo kilkudziesięciu obiegach planety wokół słońca, nazywanych latami, a potem pamięć po niej może przetrwać tak długo jak farba na nagrobku oprze się ekstremalnym warunkom atmosferycznym. Czasem pomnik zniszczą wrogowie, innym razem skradną go kamieniarze i przerobią na inny, z nowym imieniem i nazwiskiem, albo wyrodna córka pochowa w grobie ojca swojego kochanka i skaże rodzica na wieczne zapomnienie. To jest okrucieństwo ludzkie, które Marek Aureliusz wpisuje w kosmiczną zasadę entropii, powolnego rozmywania się materii i energii pośród lodowatej pustki: Wszechświata przyczyna – to potok rwący; wszystko unosi. Jak marne są te istotki ludzkie, te, które zajmują się sprawami społecznymi i – jak sądzą – postępują filozoficznie! Jak bez znaczenia! A więc, człowiecze: czyń to, czego w tej chwili wymaga natura. Gdy ci to dane, dąż naprzód, a nie oglądaj się na to, czy ktoś o tym będzie wiedział. Nie spodziewaj się nadejścia Rzeczypospolitej Platońskiej. Lecz bądź zadowolony, jeżeli choć krok robisz najmniejszy. I tego bądź przekonania, że w tym wypadku nic nie jest małe. Któż może zmienić zasady ludzkie? A bez zmian zasad czegóż innego można się spodziewać, jak nie służalczej niewoli ludzi, którzy jęczą, a z pozoru cię słuchają? (Ks. IX, 29) Głęboka mądrość, jaka pojawia się w Rozmyślaniach, ma swoje źródło w filozofii greckiej, ale też jest samoistna, wynikająca z doświadczeń autora, jego pozycji w społeczeństwie rzymskim i określonej hierarchii wartości. Sam czując się małym „człowieczkiem”, choć może na chwilę wyniesionym na sam szczyt, filozof przygotowuje się do wielkiej kosmicznej podróży w nieistnienie, biegu ku zatarciu śladów po nim, ale przecież – paradoksalnie – w słowach i refleksjach, w czystej filozofii i stoicyzmie, buduje sobie pomnik najtrwalszy, który przetrwa tysiąclecia. Zdumiewające są tutaj potwierdzenia współczesnej nauki, w obrębie których mieści się funkcjonalnie ów potok rwący i nasza znikomość. Galaktyki stale od siebie uciekają, a czas jest ruchem, nieustannym podążaniem do jakiegoś celu finalnego, do jakiegoś, z góry założonego, zwieńczenia i zarazem rozsypania się w proch. Dobry dzień dzisiaj mi się przydarzył – zgodnie z tym co mówi Marek Aureliusz – spędziłem go w orbicie jego myśli, wiele przemyślałem, choć vanitas cały czas wdzierała się mojego świata. Z jej perspektywy nie miałem już mózgu i serca, a tylko zimna, lodowata czaszka świeciła pośród mroku i rozsypane kości leżały w bezładzie przy niej. Vanitas vanitatum et omnia vanitas…

Dodaj komentarz

« Older entries Newer entries »

DZIENNIK ORNITOLOGA

GRECKIE LUSTRO LUDZKOŚCI

ŚWIAT STAROŻYTNY (XXIV)

AMFORA Z ONYKSU

ŚWIAT STAROŻYTNY (XXIII)

ŚWIAT STAROŻYTNY (XXII)

DAWNA KOLEKCJA (3)

ŚWIAT STAROŻYTNY (XXI)

ŚWIAT STAROŻYTNY (XX)

ISKRY ASTRALNE

ŚWIAT STAROŻYTNY (XIX)

Szukaj

Strony

Archiwum

Kategorie

Meta

Podziel się:

Podziel się:

Podziel się:

Podziel się:

Podziel się:

Podziel się:

Podziel się:

Podziel się:

Podziel się:

Podziel się:

Szukaj

Strony

Archiwum

Kategorie

Meta