SHERKO BEKAS I LITERATURA KURDYJSKA           

2022/11/24 @ 20:55 (Sztuka)

Do Katalogu wystawy sztuki kurdyjskiej napisałem tekst o wielkim poecie Kurdystanu i literaturze tego dumnego narodu.

Sherko Bekas urodził się 2 maja 1940 roku, w pasterskiej As-Sulajmanijji, jako syn wybitnego poety Fayaka Bekasa i był świadkiem wielu dziejowych zawirowań i walki Kurdów o niepodległość własnego państwa. Jego miasto rozwijało się dynamicznie i dzisiaj jest wielką metropolią, w której wznosi się najnowocześniejsze budynki, a pieniądze z wydobycia ropy naftowej pozwalają na planowanie daleko idących inwestycji i działań prospołecznych. W 1965 roku przyłączył się do ruchów wolnościowych i zaczął pracować w radiu Głos Kurdystanu, gdzie zasłynął jako bezkompromisowy komentator bieżących wydarzeń. W związku ze swoją działalnością w 1986 musiał roku uciekać z Iraku, przed reżimem Saddama Husajna, po czym osiadł w Szwecji, gdzie przebywał aż do roku 1992. Gdy skończyła się Wojna w Zatoce i pojawiły się pierwsze oznaki suwerenności, wrócił ze Skandynawii do Kurdystanu. Natychmiast też zaangażował się w pracę polityczną, społeczną i literacką, przyjmując tekę ministra kultury w lokalnym rządzie. Swoją pierwszą książkę poetycką opublikował w wieku siedemnastu lat, a potem odegrał znaczącą rolą w nowoczesnej literaturze kurdyjskiej, wprowadzając do niej wizyjny element Rûwange i świadomie rezygnując z tradycyjnych rymów. Był też twórcą krótkich „wierszy plakatowych”, powiązanych ze sztukami plastycznymi i będących rodzajem mistycznego misterium. Tłumaczony na wiele języków świata (w Polsce przez Hatifa Janabiego[1]), uhonorowany został stypendium Kurta Tucholskiego, przyjęty do szwedzkiego Pen Clubu, a także otrzymał Nagrodę Wolności Florencji. Honorowy obywatel Mediolanu, czytał z charyzmą swoje wiersze w wielu krajach świata i opublikował książki poetyckie za granicą, za co bywał nominowany do Nagrody Nobla. W eseju pt. Wykorzenienie i tożsamość Hatif Janabi pisał: Czas pozostaje dla Sherko przemijalnością ciągłą jak łańcuch, składający się z ogniw, które w każdej chwili mogą się urwać. Z punktu widzenia metafizycznego i filozoficznego, klasyczni muzułmanie tak rozumieli pojęcie zmienności temporalnej. Czas przestał płynąć podczas wydarzeń w Halabdży czy al-Anfal, ale miał swoją  kontynuację w biografiach  zamordowanych i zagazowanych, niewinnych Kurdów oraz żywych uciekinierów, maszerujący przez góry, doliny, uciekających przez morza i mijających posterunki graniczne – szukających schronienia w dalekim świecie.[2] Przejmującym doświadczeniem w dziele Bekasa jest samotność[3], przeżywana pośród rojnych miast świata i w górach Kurdystanu, podczas spotkań z innymi poetami (Adonis, Darwisz) i na ludowej agorze.

Poezja Sherko Bekasa jest próbą rozpoznania kondycji człowieka i świata, w licznych jego odmianach, mutacjach i projekcjach. Punktem wyjścia dla kolejnych opisów staje się anatomia różnych osób – spotykanych w podróży i w tajniach Kurdystanu, egzystujących na emigracji i w rodzinnych stronach. Tak jak zróżnicowany jest katalog typów ludzkich, tak wiele pojawia się sytuacji, z których poeta wyodrębnia jakiś wzorzec zachowań, postanowień i rozstrzygnięć. Świadomość ludzka nieustannie migruje i dociera do przestrzeni zamkniętych, a potem, stając się kluczem, otwiera je i objaśnia celnie dobranym słowem lub symbolem. W wierszu pt. Płaszcz taką sondą anatomiczną stają się dłonie i ruchliwe palce wsuwane do kieszeni płaszcza: Od lat/ mięły kieszenie starego płaszcza/ dotykając zakurzonych wspomnień/ Ilekroć wkładam do nich rękę/ czuję że dotykam dłoni/ poprzedniego właściciela/ a moje palce ocierają się o palce/ innej przeszłości/ Kto wie/ gdybym go sprzedał/ czyja ręka dotknęłaby mojej/ Czyje palce/ znalazłbym w tych kieszeniach/ Palce moich/ niknących wspomnień. Pustka graniczy tutaj z pełnią, zamknięta przestrzeń kieszeni z otwarciem świata, w którym ubrania i sprzęty zmieniają swoich właścicieli. Bekas potwierdza w wierszu, że ciepło ludzkie nie zanika i migruje wraz z nowymi właścicielami, którzy często nie zdają sobie sprawy z tego z czym obcują. Jakże przejmująca jest symbolika samotności i alienacji w tej liryce i jak koherentnie opisuje sytuację wiecznego tułacza, emigranta z konieczności, wciąż szukającego swojego miejsca w świecie. Diaspora kurdyjska[4] jest ogromna, rozsiana po całym świecie i poeta nie raz miał okazję wysłuchiwać relacji o osobniczych doświadczeniach przedstawicieli swego narodu. Ten mężczyzna o ostrych rysach twarzy miał gołębie serce i potrafił wyrazić w wierszu ogrom wzruszeń istot nadwrażliwych, skrzywdzonych, poszukujących czystego piękna w świecie nieustających wojen i zbrodni. Pisał w wierszu pt. Oblężenie: W tych górach i wąwozach/ od dwóch lat/ jestem oblężony przez miłość,/i to jest jedyne oblężenie,/ którego moja dusza pragnie,/ aby się wzmocniło,/ aby zacisnęło pętlę dzień po dniu/ Jedyne oblężenie,/ które im bardziej zaciska,/ tym bardziej wyzwala,/ to jest jedyne oblężenie,/ od którego nie chce się uwolnić. Tak brzmiała jego odpowiedź, formułowana w obliczu lodowatego i bezdusznego świata, tak poeta wyrażał swój program życiowy.

Miłość może przeciwstawić się złu i nawet jeśli człowiek przegrywa w ostatecznej batalii, pozostaje legenda czystości i pełni, odwiecznie kultywowana i rekreowana w nowych tekstach pisarzy kurdyjskich. To jest ta sama energia, którą Bekas wyczuwał w pustych kieszeniach i to samo pragnienie połączenia się z drugim człowiekiem: Wchodzisz do mojej duszy/ a nie jesteś płomieniem./ wchodzisz do ciała/ a nie jesteś krwią./ wchodzisz do oczu/ a nie jesteś barwą/ wchodzisz do uszu/ a nie jesteś/ dźwiękiem/ Ty/ jesteś/ tajemnicą miłości.[5] Energia uczucia jest nieuchwytna, ale wyczuwają ją istoty nadwrażliwe i pozostające w związku dusz i ciał. To ona ożywia świat i przydaje mu sens, przenika wszystkich i wszystko jak czarna materia kosmosu, która istnieje, choć nie przestaje być tajemnicą. Śpiewano i rozprawiano o niej od dawna, przede wszystkim przy ogniskach i w domowych zaciszach – zapewne stanowiła główny temat sunnickiej i jezydzkiej literatury mówionej[6], wszak prawdziwa eksplozja tekstów pisanych miała nadejść dopiero w połowie dwudziestego wieku. Wcześniej pierwsze kurdyjskie zabytki literackie powstawały wraz z konsolidacją imperiów: osmańskiego i perskiego, inspirowane przez zamożnych mecenasów.[7] Słowem pisanym posługiwała się elita intelektualna, choć z powodów politycznych wykorzystywano najczęściej język arabski, perski lub turecki. Wszakże do szóstego dziesięciolecia ubiegłego wieku w Kurdystanie powszechny był analfabetyzm i dopiero poprawa warunków bytowych oraz rozbudowa miast, dotowana przez bogatych książąt, wpłynęły na rozwój literatury. Generowała go głównie poezja, inspirowana historią i przeżyciami poszczególnych autorów, a konsolidacja języka narodowego szybko zaczęła domagać się zapisów na papierze. Może dlatego z takim entuzjazmem czytano nowe wiersze Sherko Bekasa, który z roku na rok stawał się najważniejszym poetą kurdyjskim, po śmierci uhonorowanym specjalnym mauzoleum i określeniem „bard”, wyrytym na grobie. Jego potężna wiara w miłość rymowała się z poczuciem narodowej dumy, a opisywane historie chwytały za serce, często przywodząc motywy utrwalone przez światową tradycję literacką. Czytelnicy sytuowali je w Kurdystanie, permanentnie nękanym wojnami, wybuchami i śmiercią, ale rozumieli też szerszy kontekst kulturowy. W wierszu pt. Historia miłosna poeta mówi o kurdyjskich kochankach, ale czytelnik bez trudu powiąże ich z dramatem Romea i Julii z dzieła Szekspira:Dwoje zakochanych/ Dwa przeciwległe balkony/ Obdarowują się każdego wieczoru/ Poezją falami kwiatami i pocałunkami/ Zmieniają barwy wiatru które są pomiędzy nimi/ Każdego wieczoru pokazują swoje ciała/ Deszczowi namiętności/ Moknąc do suchej nitki/ Ale tej nocy jeden z balkonów pozostał ciemny/ Dziewczyna odchodzi/ Pocałunki są bez skrzydeł/ A goździk czeka Nieoczekiwanie wstrząsnęło nocą/ Goździk złamał się/ Dziewczyna znikła z balkonu/ Kiedy młodzieniec powrócił martwy/ Na jego piersi wyrósł/ Czerwony sztylet! Takie historie zdarzają się pod każdą szerokością geograficzną, a zapewne i w Kurdystanie, w którym nie brakowało tragedii miłosnych w ostatnich stuleciach.

Wszakże w tych przestrzeniach zderzały się prądy kulturowe, mieszały się nacje i wizje świata – arabska i perska gwałtowność stawała się kontrapunktem dla pogodnej natury kurdyjskiej, a turecka i syryjska zachłanność terytorialna dyktowały twarde warunki egzystencji. Miłość jednak pozostawała niezmienna, gorąca i kształtująca ludzkie charaktery, taka sama jak w Europie czy Ameryce – jak wskazuje Bekas – taka sama jak w słynnym dramacie największego pisarza epoki elżbietańskiej. Wielką zasługą autora Historii miłosnej jest wprowadzanie kultury kurdyjskiej do obiegu światowego i czerpanie soków z jej dziedzictwa artystycznego. Poeta nie waha się nawiązywać do arcydzieł literatury światowej[8], choć interioryzacja najtrudniejszych motywów wymagała od jego czytelników sporego wysiłku intelektualnego. W takim rozumieniu poeta ten stał się nauczycielem nowoczesnej literatury i kultury kurdyjskiej, a jego obecność w ogromnym spektrum dokonań literackich świata, stała się bezdyskusyjna. Po długim okresie dominacji literatury mówionej, polifoniczne wiersze Bekasa stały się mądrymi dyrektywami w trudnym procesie rozwoju i metamorfizacji kultury największego indoeuropejskiego narodu bez uznanej państwowości. Wraz z nim przyczynili się do tego inni pisarze, publikujący coraz więcej książek w kraju i na emigracji, a po upadku reżimu Saddama Husajna, coraz dynamiczniej rozwijające się uniwersytety W Erbilu i As-Sulenmanijji. To był czas odkrywania klasycznej literatury kurdyjskiej, powstającej między XV a XVIII wiekiem i takich jej czołowych przedstawicieli jak Melayê Batê, Şukriyê Bedlîsî, Melayê Djazîrî, Feqiyê Teyran, Ehmedê Xanî, Yûsuf Yeska, Ehmed Textî Marduxî, Mustafa Besarani. Niestety wciąż obecna była w tej literaturze dyglosja, gdyż wielu intelektualistów tworzyło w językach krajów, w których przebywali na emigracji, szczególnie w Turcji, znacznie poszerzając ich dorobek narodowy (Yaşar Kemal, Ahmet Arif). Z drugiej strony nurt nacjonalistyczny stale podkreślał wagę i piękno języka kurdyjskiego, dla którego stworzył nowy łaciński alfabet i domagał się zerwania starych więzów.

Działania te spowodowały, iż od roku 1965 trend zaczął się odwracać, bo liczni twórcy mogli już mówić prawdę o represjach w Turcji, Syrii, Iraku i Iranie we własnym języku. Wielu z nich było więzionych i pragnęło zrelacjonować w utworach literackich to, co przeżyli w mrocznych kazamatach i katowniach – spośród nich wymienić trzeba takich twórców jak Edip Karahan, Goran, Hassan Ali Qizilji, Hessen Hisyar i Osman Sabri,  Cigerxwîn, Mehmet Emin Bozarslan, Mehmed Uzun, Tewfik Wehbi. Ich głos był ważny też dla tych, którzy zostali zamordowani, jak Alisêr, Musa Anter i Yekta Uzunoglu, a choć najczęściej ich utwory bywały mroczne i miały związek z odwieczną walką, wnosiły ogromne ożywienie do spektrum kultury narodowej. Jeśli do tego dodamy aktywność pisarzy kurdyjskich w dawnej sowieckiej Armenii, Syrii (Szkoła Damasceńska skupiona wokół braci Celadeta i Kamurana Bedirów Khanów), Szwecji (Szkoła szwedzka: Rojen Barnas, Mehmet Emin Bozarslan, Cigerxwîn, Mehmet Uzun, Mahmut Baksî, Firat Ceweri, Hesenê Metê), to zyskamy obraz rozwijającej się nowej literatury. Szwecja stanie się też drugą ojczyzną Sherko Bekasa, który w nowoczesny poetycki sposób zacznie oddawać w swoich wierszach skomplikowanie świata dwudziestowiecznego: Na tym szczycie/ drzewo nie może się zdecydować/ czy ucieknie czy pozostanie/ drewnem w rzece/ woda nie może się zdecydować/ czy zmieni się w wilgoć czy w parę/ na tej drodze,/ stopa nie może się zdecydować/ czy się wycofać czy dalej się posuwać/ W tym sadzie/ ptak nie ,może się zdecydować/ czy usiąść czy odlecieć/ a w tej chwili,/ moje słowa nie mogą się zdecydować/ czy dopełnić ten wiersz/ czy go wam zostawić/ Niech zostanie.[9] Kurdowie czytający takie utwory rozumieli, że wyrażają one symbolicznie ich sytuację w świecie i przyczyniają się do wzrostu samoświadomości narodowej. Choć to nie były oskarżenia, to pośrednio generowały one krytykę postawy wyczekującej, godzącej się na rolę jaką wyznaczono temu ludowi od wieków w miejscu przecinania się wpływów potężnych potęg militarnych. Ta zagmatwana sytuacja rodziła bunt, który znalazł swoje apogeum w czasie powstania kurdyjskiego w 1991 roku, a choć przyczynił się do zaistnienia nowej literatury kurdyjskiej, to sporo było w niej tonów krytycznych, adresowanych do systemu kształtującego się w południowej części autonomii, po upadku reżimu irackiego, zmianach politycznych związanych z zaistnieniem Państwa Islamskiego i konfliktach między rodzimymi partiami politycznymi (PDK i PUK).

Bekas dokumentował wykorzenienie i dziwność sytuacji ludzi[10], którzy znaleźli się poza swoją ojczyzną i musieli od nowa budować egzystencję. Ich dążenia często bywały okupione ogromnym wysiłkiem, poczynając od przyswojenia sobie trudnych języków europejskich, a kończąc na unormowaniu stosunków mieszanych rodzin i grup generacyjnych. Sytuacja Kurda w Szwecji, Norwegii, Wielkiej Brytanii, Francji, Szwajcarii bywała tak samo zagmatwana jak los wskazanego przez poetę drzewa, które nie wiedziało jaką rolę wyznaczą mu kolejne lata, tak samo dziwaczna jak konsystencja wody tracącej swoje naturalne właściwości. Mieszając żywioły, wprowadzając tony ciemne[11] i tworząc określone napięcie liryczne, Bekas próbował łagodnie usprawiedliwiać to, co przydarzało się kolejnym pokoleniom jego pobratymców. Tak tworzył przestrzenie surrealne, w których nie obowiązywała logika rzeczywistości widzialnej, a pojawiała się nieustanna zmienność oniryczna: Drzwi do pszenicy/ Drzwi do cukru/ Drzwi do pola/ i drzwi do naszej rany…/ Wszystkie są dla ludzi/ Jak pieśń o panu cenzorze…/ Tylko klucze/ Są w kieszeniach/ złodziei.[12] Istnienie jest jak stawanie ludzi przed kolejnymi drzwiami, jak gotowość do podążenia ku nowym głębiom; tylko brakuje kluczy, zagarniętych przez złodziei. To mogą być kolejni cenzorzy, ale też – symbolicznie – może to być milczenie świata w obliczu tragedii, zapominanie o Kurdach i marginalizowanie ich roli w świecie. Dobrobyt pojawia się w czasie pokoju i obecna sytuacja w irackim Kurdystanie może być odbierana przez czynniki zewnętrzne jako harmonijny rozwój. Widać to szczególnie w obrębie nowoczesnych inwestycji w największych miastach, Erbilu i As-Sulenmanijji, które zaczynają wyglądać jak rozwinięte metropolie Zatoki Perskiej i Półwyspu Arabskiego. To w nich trwa ożywienie intelektualne młodych autorów, powstają nowe dzieła i duży nacisk kładzie się na wymianę międzynarodową, organizując festiwale literackie i artystyczne, konferencje naukowe i sympozja. Dopiero w takiej sytuacji stają się zrozumiałe profetyczne słowa poety, a surrealistyczne desygnaty znaczeniowe wracają ku przestrzeniom realnym: Oto tutaj tej nocy/ Góra jest poetą/ Drzewo jest piórem/ Step jest papierem/ Rzeka jest kreską/ Kamień jest kropką/ A ja:/ Wykrzyknikiem![13] Rzeczywiście przesłanie poetyckie Bekasa należy rozważać w kategoriach napomknień i wykrzyknień, a triumfalny marsz jego poezji przez świat jest ziszczeniem kurdyjskich marzeń o niezależności i sprawiedliwej ocenie prastarych wartości kulturowych.

[1] Por. blok wierszy Sherko Bekasa w bydgoskim magazynie filologiczno-artystycznym przetłumaczonych przez H. Janabiego: „Temat” 2006, nr 6-7. Wszystkie wiersze Bekasa cytuję ze wskazanych tutaj przekładów.

 [2]H. J a n a b i,  Wykorzenienie i tożsamość w poezji Sherko Bekasa [w:]  A b b a s  A. (red.), Z kręgu problematyki Kurdów i Kurdystanu. Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej, Poznań, 20-21 października 2004, Wydawnictwo UAM, Poznań 2004. s. 97–106.

[3]Jego nazwisko po kurdyjsku znaczy Samotny Lew.

[4]Por.  M.  M.  G u n t e r,  Kurdish diaspora [w:], Historical Dictionary of the Kurds, Lanham – Oxford 2004, s. 42.

[5] S.  B e k a s,  Miłość.

[6] Por.  A.  K o r a n g y,  Kurdish Art And Identity, Berlin–Boston 2020.

[7] Por.  A.  K r a s n o w o l s k a,  Aleksander Chodźko’s Reports on the Kurds of North and East Iran, „Fritillaria Kurdica. Bulletin of Kurdish Studies”, nr 1/9, Kraków 2013, s. 47.

[8] I.  M.  F a h m i,  S a m a n  D i z a y i,  The Thematic presence of The Waste Land in Sherko Bekas’ Jĭngl [w:] „University-Erbil Scientific Journal” Special Issue 2018, nr 1, s. 71–90.

[9] S.  B e k a s,  Zagmatwanie.

[10] Por. wiersz S. Bekasa pt. Chleb powszedni, w którym ta dziwność jest wyrazista: Nagi zniszczony pokój./ Staruszka./ Kotka./ Staruszka drzemie Chwilę/ i wraca do swojego stwórcy/ na drodze ”wiatru”/ Nagle kotka skacze/ ku przeznaczonemu jej/ pokarmowi od Boga.

[11] Por.  I.  Ali  M u r a d,  The role of colour in selected poems by Sherko Bekas, “International Journal of Arts & Sciences” 2015, s. 41–50.

[12] S.  B e k a s,  Klucz i drzwi.

[13] S.  B e k a s,  Oto tutaj.

Dodaj komentarz

MIT – PRZEŚWIT – EKSTAZA

2021/09/28 @ 10:47 (Ludzie, Sztuka)

Jacek Strzelecki – Antygona

Sztuka Jacka Strzeleckiego rodzi się z najwyższych ambicji artystycznych, w których naczelnymi kierunkami eksploracji są filozofia, mit i antropologia. Artysta tworzy niezwykłe monumentalizacje, mające walor rzeźbiarski i jakże odkrywcze malarsko, czy rysowniczo, pełne zaskakujących rozwiązań formalnych i treściowych. To są ważkie próby dopowiedzenia nowych sensów do ludzkich kształtów i wymiarów, wskazania kontekstów istnienia, pełnego bólu i tylko na chwilę wydostającego się z mroku, z ciemnych, walorowo rozmytych teł. Ukazując ludzkie ciało, stylizowane na wzór rzeźb greckich i rzymskich, artysta tworzy apoteozę siły i walki o kształt, ale jednocześnie ukazuje kruchość bytu, chwilowość egzystencji, temporalność wszelkich rosnących i rozpadających się struktur. Ta osobowa gigantomachia została swoiście upozowana, co podkreślają laserunki szat, najczęściej rozmywających się w błękitach, ale czasem jaskrawych, jak u wielkich malarzy schyłku średniowiecza i początków renesansu. Tak poszczególne dzieła układają się w ciąg refleksowych odsłon ciała, pojawiającego się nagle w przestrzeni, dochodzącego w sile i tężyźnie do stadium finalnego, a potem powoli, bezpowrotnie osuwającego się w nicość i proch. To jest antropologia ściśle ukierunkowana, wskazująca ruch w czasie, przesuwanie się ku celom nieuchronnym, a zarazem sztuka ocalająca, odzwierciedlająca to, co się wydarzyło i znalazło swój kształt w nieustannie deformującej się rzeczywistości. Dlatego uwznioślenie sąsiaduje tutaj z rozpaczą, a kalectwo z uskrzydleniem, moment uspokojenia ze stale toczącą się wojną – to jest bolesne dokumentowanie chwili, nieuchronnie tonącej w wieczności, znajdującej swoją integralną cząstkę w czymś, co jest nie do ogarnięcia myślą, w kształtowaniu się świata podczas pierwszych kosmogonii. Ta sztuka rodzi się z głębokiego namysłu nad człowiekiem, ale nie mogłaby zaistnieć, gdyby autor nie miał rozległej wiedzy filozoficznej i historyczno-artystycznej, gdyby głęboko nie przeżył rzeczywistości w jej kontrapunktowych odsłonach – od bólu do ekstazy, od rany do uzdrowienia.       

Jacek Strzelecki – Centaur

Strzelecki przypomina, że po odrzuceniu szat jesteśmy nadzy i stajemy się w mniejszym lub większym stopniu antycznymi rzeźbami herosów, bogiń i muskularnie ukształtowanych wojowników. Przynajmniej takie ludzkie kształty są w nas potencjalne, tak nas widziała sztuka od wieków, we wszelkich jej realizacjach i odmianach, za każdym razem dopowiadając coś istotnego dla zrozumienia fenomenu ludzkości. Tutaj ciało wyłania się z materii, przypominającej rysunek żył marmuru, powierzchnię nadpalonego drewna, albo rozmycie energetycznych struktur galaktyki. Tak artysta miesza żywioły i kruchość ustawia w opozycji do twardości, ciężar po przeciwległej stronie lekkości, płynność walorów naprzeciw zastygnięcia barw podstawowych. Ciało jest fenomenem samo w sobie, a jego kształt nie zmienił się od wieków, będąc natchnieniem dla malarzy i poetów, stając się obiektem żarliwej miłości kochanków, albo mrocznym marzeniem morderców. Pełniąc swoje użyteczne funkcje, nie przestało zachwycać formą rozbudowanej muskulatury, ale też i przerażać w odmianach rozpasanych, z monstrualnymi nawisami tłuszczowymi lub na fotografiach stosów wychudzonych trupów z obozów zagłady. Widać, że przedstawienia artysty powstawały w wielkim zapamiętaniu, w efektywnym natężeniu energii twórczych, co podkreślać mają stróżki farby, pozostawione celowo na płótnach czy papierze, stające się wizualnym znakiem głębi tego, co znalazło się poza nimi. Podobną rolę pełnią jaskrawe barwy szat, jakby udrapowanych od niechcenia, jakby tworzących chwilową przestrzeń opozycyjną. Centrum jest ciało w jego gigantycznym wymiarze, nośnik erotyzmu i piękna, prawzór kształtów idealnych, zastygających w rzeźbie, między ramami obrazu, na przedstawieniu papierowym. Samo w sobie będące kosmosem, składające się z rurek i błonek, a jednocześnie otwierające się na wszechświat, którego jest integralnym tworem.             

Warto też wskazać w tym dorobku dzieła, w których pojawia się nieomal metafizyczny ból, przerażające zdruzgotanie organizmu, natychmiast przeistaczającego się w martwą materię. To śmierć za życia i zapowiedź ostatecznego rozpadu, to przypomnienie, że jesteśmy organiczni, ożywiani tylko tlenem, transportowanym w żyłach przez żelazo i żyjemy dzięki nieustannie dostarczanym dawkom cukru, minerałów, wody. Fizyczność naszego świata jest jednak taką samą ułudą jak jego duchowość, bo przecież wszystko jest energią i nawet twardość diamentu czy gładkość kamienia dadzą się na nią zamienić. Wielką zaletą przedstawień Strzeleckiego jest pojawienie się tej energii nieomal w wizualnym wymiarze, tętniącej w każdej cząstce dzieła, w dokładnie rozpracowanych elementach teł, w konstrukcji ciał, w barwie i fakturze. Filozofia człowieka sąsiaduje tutaj z liryką istnienia, a metamorfoza kształtów prowadzi do rozmyślań ontologicznych, nieuchronności naszego losu i zatopienia w przestrzeni euklidesowej i jej wariantach unitarnych. Człowiek nigdy nie przeistoczy się w najdoskonalszy kształt kuli, nigdy nie przybierze kształtów krystalicznych, nie przeobrazi się w bryłę monolityczną – wciąż bytować będzie pomiędzy komórkową martwotą a myślowym ożywieniem, stale będzie musiał dbać o podtrzymanie ogników życia, bo dookolna śmierć nie zmarnuje szansy i natychmiast obwieści światu swoje zwycięstwo. Cielesność jest wielką tragedią ludzkiego rodu, ale też uświęceniem bytu, który musi sam siebie wyodrębnić i zrozumieć, a nade wszystko uświęcić w pracy dla ludzkości i dla samego siebie. Tylko jednostki ukierunkowane na rozwój, kopiujące podążanie pięknej rośliny ku światłu, tylko prawdziwi mocarze ducha osiągnąć mogą stan równowagi z naturą i kosmosem. Głębia przesłania Jacka Strzeleckiego lokuje go wysoko w hierarchii twórców totalnych, rygorystycznie realizujących ambitny program, nieustających w wysiłkach by choć na chwilę odsłonić to, co zwykle jest zakryte, by dotrzeć do samej istoty człowieczeństwa.

Jacek Strzelecki – Żona Lota

Jak w ujęciach antycznych, a potem w romantycznych uwzniośleniach, w sztuce Jacka Strzeleckiego wyodrębnić można rozległe mitologizacje. Nawiązania do znanych podań o Prometeuszu, Andromedzie, Atenie, Pegazie, Minotaurze, Hydrze, do opowieści kosmogonicznych i eschatologicznych. Człowiek przybiera w nich jakąś legendarną postać, wchodzi w obręb przestrzeni mitycznej i zyskuje niezwykłą wielowymiarowość. Staje się symbolem siły i alegorią walki, zyskuje monumentalny kontekst kulturowy, stawiający go na równi z bóstwami olimpijskimi. Artysta potrafi tak upozować ciała, tak je przyoblec w tiule i żywe świetlne refleksy, że stają się snem na jawie i niezwykle inspirują wyobraźnię. To są ewokacje przestrzenno-antropomorficzne, w których ukryte jest filozoficzne przesłanie na temat naszej boskiej i szatańskiej natury, uwikłania w miliardowy system  cząstek organizmu, a zarazem w przeogromne struktury kosmiczne. Tak rodzi się transcendencja, a byt staje się punktem przecięcia tych immanentnych przestrzeni, tak jak czas przechodzących przez nas na przestrzał i przenikających najmniejszą drobinę atomową. Mit generuje ciągnące się w przeszłość ciągi znaczeniowe, a więc interpretacji tej sztuki może być wiele, tutaj staramy się tylko wskazać ogólne jej ramy, zakorzenienie w człowieku i w opowieści kulturowej, istnienie w pulsie krwi, w locie myśli podążającej ku multiplikacjom bohaterskim i anielskim. Twórca znalazł niezwykle pojemną formułę dla prac, w których sąsiadują ze sobą elementy antyczne i specjalnie upozowana archaiczność, rodzaj przyćmienia, sennego rozmycia i przeniesienia ku rzeczywistości nicowanej przez śmierć. Gdyby przydać tym dziełom muzykę, to trzeba by szukać pośród barokowych oratoriów, koncertów na trąbkę Telemanna i Haydna, ale znakomicie brzmiałyby tutaj też heroiczne tony symfonii Mozarta i Beethovena, Dworzaka i Czajkowskiego. To byłoby podkreślenie świętego gigantyzmu człowieka wykreowanego przez artystę i jego boskich atrybutów – istnienia niosącego w sobie potencjalność zbrodni i wykwintnej kreacji artystycznej, rozpiętego między przeciwstawnymi pierwiastkami swojej trudnej do pojęcia natury.  

Jacek Strzelecki – Z cyklu Bramy

Warto też wskazać w sztuce Strzeleckiego inne ważkie opozycje, niezwykle pociągające w aspektach interpretacyjnych. Szczególnie ważne są tutaj bramy i widoczne za nimi prześwity, wskazujące na nasze odwieczne zakorzenienie w przestrzeni zamkniętej. Żyjemy w domach, bytujemy w różnorakich utylitarnych budynkach, zamykamy się w samotniach pracowni i biur, ale zawsze tęsknimy za dalą i czystością otwartych przestrzeni. To tam możemy w pełni docenić operacje świetlne i doznać twórczego olśnienia, połączyć się w błysku z chwilą pierwszą i ostatnią. Artysta szuka właściwego miejsca w świecie i nieustannie konfrontuje swoje doświadczenia z immanentnym wzorcem mitologiczno-kulturowym. Zastanawia się na ile jest Odyseuszem, Hektorem i Achillesem i wtedy nagle zauważa ciąg monstrualnych bram, pojawiających przed człowiekiem w różnych głębiach ontologicznych, wzrastających się przy każdej mobilizacji i próbie wzniesienia się na wyższy poziom poznania. To jest owo mitologiczne wyrywanie się tytanów z uścisków śmierci, to chęć znalezienia nowego wyrazu artystycznego, mitycznego przesłania ciągnącego się przez wieki. Brama kojarzy się z zamknięciem, ale też jest obietnicą otwarcia – z jednej strony przywołuje grozę piekielną, ale może też być wejściem do otwartej przestrzeni niebieskiej, przy której stoi odwieczny strażnik i sprawdza uczynki ludzkie. Od dawien dawna obszarami tymi interesowali się malarze totalni, tacy, jak Hans Memling, Hieronim Bosch, Luka Signorelli czy William Blake, przedkładając ludziom swojego czasu własne wizje furt infernalnych i odrzwi edeńskich. Jacek Strzelecki zawsze wychodzi od człowieka, kontynuując od lat swoje cykle antropomorficzne i mitologiczne. W nim widzi ostateczne zamknięcia i nagłe otwarcia, stosując kolorystykę znaną z jego wcześniejszych dzieł, ale też modyfikując ją o kolejne tonacje, wprowadzając szokujące kontrasty różu i żółcieni, błękitu, fioletu i zieleni. Tragizm sąsiaduje tutaj z nadzieją, a pulsujące żądzami ciało z zimnym, rozsypanym prochem. Bramy wtłaczają się wielkimi plastrami barwnymi do przedstawień, a jednocześnie stają się ludzkimi, mocarnymi piersiami, jakby nagle przetransplantowanymi z przedstawień wielkich mocarzy, wtłoczonych w cykle kolejnych gigantomachii. To są obrazy, na których nieustannie toczy się walka, ktoś mocuje się by otworzyć wielkie odrzwia i ktoś zapiera się, by powstrzymać napór wroga.

Jacek Strzelecki – Z cyklu Bramy

Zdumiewające są też w malarstwie Strzeleckiego głębokie wniknięcia w materię ożywioną i odzwierciedlenia na płótnach splątań żylnych, arterii limfatycznych, rur, którymi tlen podąża do płuc, a potem do krwi. To jest rodzaj odwiecznego mesjanizmu anatomicznego, ciągłej świadomości skomplikowania ukrytych procesów, przebiegających w naszych ciałach, każdorazowego otwierania się i zamykania zastawek w sercu i żyłach, ruchu dookolnego, wciąż ożywiającego myśli i kształtującego wrażliwość malarską. Bez tych procesów nie byłoby świadomości mitologicznej i bystra myśl artysty nie szybowałaby między kontekstami kulturowymi, zataczając koło od wyżyn Olimpu, poprzez jaskinie Hadesu i głębie oceaniczne, do kruchości anatomicznej ludzkich kończyn i narządów. Jeśli sztuka może być świadectwem istnienia w określonych ramach biologicznych, to w tym przypadku mamy do czynienia ze zrozumieniem niepowtarzalnej transcendencji. Człowiek ma bardzo mało czasu, by odzwierciedlić swoją wyjątkowość i jeśli zaczyna sondować konteksty filozoficzne, zauważa ciąg pojawiających się przeszkód, bram zamykających się z jękiem i łoskotem, generujących poczucie niemożności i przegrania. Tylko prawdziwy artysta pokonuje je w kolejnych dziełach, realizując rozszerzającą się wizję kosmogoniczną, próbując objąć ramy stworzenia od błysku do zgaśnięcia barw, od słowa do zamilknięcia, od narodzin do śmierci. Bytując pośród przepaści mitologicznych Strzelecki nie przestaje być człowiekiem z krwi i kości, udręczonym bytem, dodatkowo doświadczonym przez życiowe rozstrzygnięcia, wiedzącym czym jest ból i absurdalne zamykanie się kolejnych bram. Jego obrazy pulsują bólem, takim samym jaki pojawia się w pięknej przestrzeni, gdzie cierpienie sąsiaduje z błękitem nieba i blaskiem słońca pośród morskich lazurów i turkusów. W takiej rzeczywistości żołna pożera lśniącą pszczołę, rybołów zagłębia szpony w toni by pochwycić srebrzystą doradę, a nagły piorun zabija wędrowca pośród dróg wiodących ku arkadii. To są opozycje i ambiwalencje trwania w naszym świecie, a zarazem dialektyka świadomego istnienia, moderowanego przez specyficznie sformatowaną świadomość.           

Jacek Strzelecki – Z cyklu Bramy

Jak w każdej monumentalnej sztuce, w malarstwie prof. Jacka Strzeleckiego zakodowane zostało dodatkowe przesłanie. Rodzimy się i wzrastamy, kształtujemy wiedzę, ćwiczymy i budujemy ciała, a potem osuwamy się w pył, toniemy w nieistnieniu. Ale świat i entropia nie mogą nam odebrać tego, co jest immanentną cechą każdego ambitnego istnienia – nie są w stanie spowolnić w nas dążenia do euforii, pragnienia przeżywania chwil niepowtarzalnych, konstruujących krajobrazy wewnętrzne, w których pojawia się głębia. Prześwity i jasne polany w mrocznych lasach (Lichtungen), które tak fascynowały Martina Heideggera są także istotą tego malarstwa i jak u niemieckiego filozofa wiążą się z Heraklitejskim κεραυνός – mistycznym światłem, nagle pojawiającym się w przestrzeni i opalizującym pośród mroków. Chwilowość i fragmentaryczność naszych rzeczywistości zanika w błysku ekstazy i może najbardziej ekscytujące na tych obrazach są jasne przestrzenie za bramami, za anatomicznymi zaporami, gdzie wszystko płynie i rozgrywa się nowa odsłona dramatu istnienia. Tam lokować należy tajemnicę kreatywnego malarstwa, filozofii stającej się tłem dla życiorysu i źródłem kosmicznej energii, przenikającej niewidzialnie świat. Tak zamknięcie staje się otwarciem, a brama początkiem nowej drogi – tak kolor zyskuje wymiar epistemologiczny, a kruchy kształt anatomiczny ma wartość ponadczasową.

Dodaj komentarz

WITKACY

2021/08/15 @ 10:12 (Ludzie, Sztuka)

Podczas tegorocznego pobytu nad morzem zatrzymałem się w słupskim Muzeum Pomorza Środkowego i w tzw. Białym Spichlerzu zwiedziłem aktualne wystawy. Najważniejsza była wizyta w salach prezentujących portrety Witkacego, wykonane najczęściej pastelami, w ramach jego słynnej firmy portretowej. To już któreś z rzędu moje spotkanie z tymi dziełami, a sporo podwzorowań widziałem też w innych muzeach. Prawdopodobnie zmienia się moje postrzeganie tych prac, bo tym razem byłem bardzo krytyczny. Oczywiście trzeba cenić metodę błyskawicowego rysowania tego twórcy, ale przy takim tempie powstawania prac, zawsze mogą pojawić się wątpliwe ujęcia. Witkacy miał wiele talentów i pozostawił po sobie ogromny dorobek literacki, estetyczny, malarski i rysowniczy, ale w zakresie komercyjnej firmy portretowej często nie potrafił zapanować nad procesem twórczym i tworzył komiczne bohomazy. Nie jestem znawcą jego twórczości, nie ustawiam się też w szeregu tych, którzy uważają go za zwykłego wariata, ale potrafię odróżnić dzieło sztuki od kitu. I tym razem jakoś sporo prac klasyfikowałem jako chybione, albo wymuszone określoną sytuacją finansową artysty. Potwierdza to fragment z jego zapisków, umieszczony na klatce schodowej muzeum, w którym żali się, że znowu będzie musiał rysować jakieś mordy za pieniądze. Wyraźnie widać, że wiele tych prac powstało pod wpływem różnych alkoholi i narkotyków, co wszakże nie było niczym nowym w historii sztuki. Jednak tutaj artysta umieszczał pod portretami skróty literowe, dokumentujące co akurat zażył. A było tego sporo – kokaina i kofeina, eter, eukodal, harmina, meskalina, a także mocna herbata i papierosy. Zanim 18 września 1939 roku Witkacy podetnie sobie gardło we wsi Jeziory Wielkie na Polesiu, zdąży wyraziście zamanifestować niezwykłość swojej osobowości w dwudziestoleciu międzywojennym. Oglądając pastelowe portrety tego nadwrażliwca, rozmyślałem o jego losach pośmiertnych, a szczególnie o nieudanej ekshumacji, gdy do polski przywieziono szkielet młodej kobiety i z pompą pochowano jako szczątki Witkiewicza na Pęksowym Brzysku w Zakopanem. Po badaniach antropologów nie ma wątpliwości, że strona rosyjska przekazała Polakom kości innej osoby, a nasza bezkrytyczna „przyjaźń” z bratnim sąsiadem nie pozwalała u końca lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku na weryfikację tego „daru”.  

Autoportret
Autoportret
Portret mężczyzny

Portret kobiety
Portret Neny Stachurskiej
Kuszenie św. Antoniego

Dodaj komentarz

LUDZKOŚĆ W OBRAZACH (XXIV)

2021/05/13 @ 7:38 (Sztuka)

Portret młodego mężczyzny, © The National Gallery, London

Fachowe opracowania z zakresu historii sztuki podkreślają, że posiadamy niewiele informacji o życiu sycylijskiego malarza okresu quattrocenta Antonella da Messina. Za  faktograficzne zaciemnienie obwinia się przede wszystkim Giorgia Vasariego, który w swoim niewielkim szkicu o nim przywołał szereg fantastycznych zdarzeń. Chcąc udokumentować informację o tym, że Sycylijczyk wynalazł malarstwo olejne, wymyślił jego podróż do Flandrii, gdzie miał zetknąć się z Janem van Eyckiem i przejąć od niego tę technikę. Wiemy z całą pewnością, że Antonello nie podróżował do Brugii, choć nie ulega wątpliwości, ze rozprzestrzenił we Włoszech malowanie farbami olejnymi, dającymi nowe możliwości techniczne. Urodził się około roku 1430 na Sycylii i przeżywszy pracowicie czterdzieści dziewięć lat, zmarł w lutym roku 1479. Był uczniem Colantonia z Neapolu i to prawdopodobnie od niego nauczył się malarstwa olejnego, przebywając w mieście u stóp Wezuwiusza między rokiem 1438 a 1442. Taka podróż musiała być kosztowana i potwierdza słuszność ustaleń historyków sztuki, którzy zrekonstruowali środowisko, z którego wyszedł późniejszy twórca Portretu kondotiera. Musieli to być zamożni ludzie, bo dziadek malarza figuruje w dokumentach jako właściciel brygantyny, cumującej w mesyńskim porcie, a babcia jako hojna donatorka. To ona podarowała ojcu Antonella dom, utwierdzając rodzinę na solidnych fundamentach finansowych, tak dobrych, że rodzica przyszłego malarza stać było na zdobycie tytułu mistrza murarskiego i wykonywanie szeregu dobrze płatnych prac. To on ufundował ołtarz w mesyńskim kościele San Giovanni Gerosolimitano i zapewne sfinansował podróż syna do Neapolu. Lata spędzone w pracowni Colantonia nie były stracone, bo po powrocie do Mesyny syn murarza szybko zyskał sławę i miał coraz więcej dobrze płatnych zamówień, a nawet dorobił się uczniów, którzy za opłatą szkolili się w jego warsztacie. Dogłębne analizy dzieł malarza z Mesyny wskazują, że fascynował się on obrazami Piera della Francesca i przejął od niego sporo rozwiązań formalnych, szczególnie jeśli chodzi o rozplanowanie poszczególnych przedstawień, kontrasty barwne, światłocienie oraz odwzorowanie szat ludzi, świętych i aniołów.

Włoski banknot z portretem młodzieńca Antonella

Spośród wielu portretów, które wykonał Antonello da Messina uwagę przykuwa szczególnie przedstawienie, które określa się jako Portret młodzieńca, powstały pomiędzy rokiem 1475 a 1476 i znajdujący się obecnie w londyńskiej National Gallery. Sława tego odwzorowania była tak wielka, że znalazł się nawet na włoskim banknocie o nominale 5000 lirów. Dzieło przedstawia nieznanego mężczyznę, prawdopodobnie przedstawiciela ówczesnej klasy średniej, w którym doszukiwano się nawet autoportretu samego twórcy. Model ubrany jest w skórzana kurtkę, spod której wystaje biała koszula, a całość dopełnia niezwykle wyraziste, czerwone nakrycie głowy. Widać tutaj przełamanie maniery tworzenia tego rodzaju portretów, bo mężczyzna ukazany został tylko w jednej trzeciej wielkości ciała, co sugerować może nawiązanie do flamandzkiej tradycji, szczególnie do portretów Jana van Eycka i Petrusa Christusa, którego malarz sycylijski poznał osobiście we Włoszech. Mamy tutaj – niczym w skupiającej soczewce – charakterystyczne cechy malarstwa mistrza z Mesyny, z wyraziście zaznaczonym światłocieniem na lewej stronie głowy i dopracowaniem każdej cząstki anatomicznej – czoła, nosa, ust i oczu. Ciekawostką jest to, że pierwotnie skierowane one były w drugą stronę, co zostało odkryte podczas analizy rentgenowskiej. Od razu zauważamy też klarowność tego przedstawienia, mającego zapewne odzwierciedlić piękno i czystość modela. Cienie na jego głowie i szyi uwydatniają kości policzkowe i mocno zarysowaną brodę, nad którą wystylizowane zostały zmysłowe usta. Jego skóra jest delikatna, jakby specjalnie wymodelowana lub nawet nosząca znamiona makijażu. Pozujący włosy ma też elegancko wystrzyżone i ułożone, ledwie na dwa palce wystające spod okrycia głowy i przykrywające w dwóch trzecich lewe ucho. Najbardziej jednak fascynuje tutaj rozumne spojrzenie mężczyzny, jego spokój i niema gotowość do uczestnictwa w długich sesjach malarskich.  Te zdumiewające oczy, z rzęsami długimi jak u kobiety, ocieniają wyraziste, symetryczne brwi. Twarz jest okrągła, a głowa dość mała w stosunku do wielkości całego ciała i szczególnie widocznych na obrazie ramion i piersi. Dzisiaj już nie dowiemy się czy mamy tutaj do czynienia za autoportretem, czy też owa daleko posunięta idealizacja modela miała raczej związek z chęcią zadowolenia hojnej osoby, zamawiającej dzieło.           

Portret kondotiera © Luwr

Inne słynne i fascynujące dzieło Antonella znajduje się obecnie w Luwrze i określane jest jako Portret kondotiera. Ważna tutaj jest owa funkcja, dowódcy wojsk najemnych, popularnych we Włoszech od lat sześćdziesiątych XIII wieku. Tacy ludzie byli dobrze sytuowani, służyli na dworach książęcych i byli wynajmowani przez miasta do werbowania na własny rachunek najemników. Począwszy od Rogera z Flor, uważanego za pierwszego kondotiera, poprzez Katalończyków Williama della Torre i Diego de Rata oraz Niemca Wernera von Urslingena, rosła sława tego rodzaju dowódców, często decydujących o losach państw i rodów. Ostatni z wymienionych przeszedł do historii, gdy spośród weteranów wojen prowadzonych między miastami włoskimi skaptował oddział trzech tysięcy najemników i nazwał go Wielką Kompanią. Struktura tego oddziału, na którego czele stał dowódca najmujący żołnierzy, a który dowodził wspólnie z radą podkomendnych, była potem wielokrotnie powielana przez kolejnych kondotierów. U boku Wernera wyrósł słynny kondotier Montreal d’Albarno, były mnich, zwany przez współczesnych Fra Moriale – sławnymi kondotierami byli też: John Hawkwood, Facino Cane, Braccio da Montone, Angelo Broglio, Alberico da Barbiano, Muzio Attendolo Sforza, Bartolomeo Colleoni, Malatesta da Verucchio, Gattamelata, Niccolò Piccinino, Giovanni Vitelleschi, Francesco Bussone, Cesare Borgia. Te wiadomości na temat dowódców wojsk zaciężnych mogą się okazać pomocne przy analizie kolejnego odwzorowania malarza z Mesyny, który tworzył portrety ludzi niezwykle prawdopodobnych. Tutaj także mamy do czynienia z takim mężczyzną, który ma elegancko ufryzowane włosy, bogaty i jednocześnie skromny strój oraz charakterystyczne nakrycie głowy. Ginie ono obecnie nieco w czarnym tle,  tak jak i strój, ale dzięki temu jeszcze wyraźniejsza staje się twarz. Piwne oczy są dziwnie ustawione, co sugerować może przelotność spojrzenia, jakby w momencie realizacji jakiegoś polecenia malarza. Mogło ono budzić wątpliwość, podkreśloną lekkim ściągnięciem warg i policzków, na których pojawia się cień. Nos kondotiera jest dość duży, lekko zaostrzony, a męskość modela podkreślają jeszcze dwa elementy: mocna broda z dołkiem pośrodku i szeroka szyja. Długie, specjalnie ułożone włosy całkowicie zakrywają uszy i mają kolor kasztanowy, raczej niespotykany we Włoszech, co mogłoby sugerować, że kondotier pochodzi z innego kraju lub – to inna możliwość – bardzo dbał o swoją urodę, korzystając także z farb do włosów. Takie przedstawienia mężczyzn, jak wyżej wskazane, zapewne wpłynęły na kształtowanie się eleganckich stylów ubioru i ówczesnej mody.

Zwiastowanie © Galleria Regionale della Sicilia

Wskażmy jeszcze jeden słynny portret Antonella – choć obraz nosi tytuł Zwiastowanie, to nie ulega wątpliwości, że najważniejsze tutaj jest samo przedstawienie matki Jezusa. Wskazaliśmy już wyżej, że postaci mistrza z Mesyny są niezwykle prawdopodobne, jakby żywcem przeniesiona na płótna z piętnastowiecznej Sycylii. Ich zamyślenie i grymasy twarzy wiele wyrażają, a szaty i stroje są tak dobrane, że dodatkowo zdobią pozujące osoby. Tutaj malarz nawiązał do tendencji przedstawiania Maryi jako niezwykle urodziwej niewiasty, kruchej, ale mającej silną osobowość. Jak u wielu malarzy tego okresu mamy tutaj też do czynienia z zamianą cech urody kobiety palestyńskiej na elementy europejskie. Matka Mesjasza pochodziła z Palestyny i była Żydówką, powinna zatem posiadać rysy semickie, choć z drugiej strony znamy wiele przypadków urodziwych dziewcząt żydowskich, które dopiero w późniejszym wieku zmieniały się i wyglądały jak większość kobiet ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Obraz sugeruje, że mamy tutaj do czynienia z dwudziestolatką – dziewczyną, która miała już za sobą wiek młodzieńczy, ale jeszcze nie minęła bariery trzydziestu lat. Jej twarz jest opalona, połyskująca zdrową skórą, a rysy niezwykle subtelne, ale na plan pierwszy wysuwają się niezwykle wyraziste, czarne oczy. Jest w nich głębokie zamyślenie i jakby wgląd w głębie przepowiedni anielskiej. Wyraziste brwi i mocno osadzony nos tworzą wystudiowaną całość z delikatnymi, wąskimi ustami i kształtną, jakże kobiecą, opisaną na trójkącie brodą. Widzimy też spory fragment długiej szyi, prawie aż do piersi, a kształtne, cienkie dłonie są tak ułożone jakby Maryja chciała potwierdzić, że zgadza się ze swoim przeznaczeniem. Ręka lewa dodatkowo przytrzymuje jej piękną, ultramarynową szatę, okrywającą także szczelnie głowę.  Prawdopodobieństwo istnienia takiej osoby jest tutaj ogromne i podobne będzie w przypadku słynnych przedstawień Chrystusa, wyglądającego na obrazach Mistrza z Mesyny jak mocarny żołnierz lub spracowany rolnik. W portrecie jego matki Antonello wprowadził też drewniany blat i ocienioną podpórkę do ksiąg, czym zaznaczył wyraziście głębię, oddalając nieco kobietę ku czarnej głębi obrazu. Z mistrzostwem oddał też fałdy niebieskiej szaty, zaznaczając głęboki, pionowy szew nad czołem, służący do równomiernego ułożenia okrycia na całym ciele.

Chrystus przy kolumnie © Luwr

Dodaj komentarz

DAWNA KOLEKCJA (8)

2019/11/05 @ 8:07 (Droga, Hobby, Sztuka)

Szczególne miejsce w mojej utraconej kolekcji miała seria znaczków z Konga Belgijskiego prezentująca afrykańskie maski, totemy i hebanowe figurki. Różniły się kolorami – od czerwieni, przez zieleń, błękit i szarość do barwy pomarańczowej – i cenami, podanymi we frankach. To były lata siedemdziesiąte dwudziestego wieku i czytałem wtedy wiele książek o Afryce, o odważnych podróżnikach i misjonarzach, ale też czasami sięgałem po dziwne opracowania polityczne, estetyczne i etnograficzne. Gdy zatem mój filatelista przedstawił mi tę serię, moje oczy roziskrzyły się i od razu ją kupiłem, choć cena była bardzo wysoka, zapewne większa, niż rzeczywista wartość tych walorów. Te maski i totemy ekspandowały moją wyobraźnię do samego centrum Czarnego Lądu i rodziły podziw dla umiejętności manualnych czarnoskórych artystów. Patrząc na mapy i zerkając na znaczki, wyobrażałem sobie tańce przy ogniskach, tancerzy w jutowych sukniach, z maskami na głowach. A w okolicy rodowych i wioskowych totemów widziałem czarowników, szamanów, starszyznę i wodzów, którzy moderowali uroczystości i przydawali im powagi. Zapewne, w zamierzchłych czasach, miały tam miejsce obrzędy kończące się kanibalistyczną ucztą, a maski niejedno widziały. Jakże fascynowała mnie ich afrykańskość, to połączenie prymitywizmu z wyrafinowaniem artystycznym i umiejętnością skrótowego oddania funkcji plemiennej i pierwiastkowych uczuć. Maski zawsze odgrywały ważną rolę w ceremoniałach kulturowych, wzmacniając rangę ich uczestników lub działając na wyobraźnię widzów – będąc rodzajem rekwizytów teatralnych, przypominały też o zakorzenieniu w rzeczywistości tajemnej, odsłaniającej się w upojeniu alkoholowym lub po spożyciu narkotyków. Chodziło też o to, by wywołać wrażenie, że czarownicy lub szamani dysponują niespotykanymi mocami transmigracyjnymi, mogą udawać się do krain zmarłych lub przywoływać z nich duchy. Łatwo można sobie wyobrazić jakie wrażenie robiły te artefakty kulturowe na dzieciach i młodzieńcach, przygotowujących się do obrzędów inicjacyjnych. To było jakby bezszelestne wnikanie w świadomość i przenikanie do podświadomości, a potem gra tajemnych znaczeń w myślach i snach. Urodziłem się w kwietniu 1958 i w ósmej dekadzie ubiegłego stulecia, gdy z taką pasją zbierałem znaczki pocztowe, miałem zaledwie kilkanaście lat, a więc nie odszedłem daleko od dziecinnych wyobrażeń i snów. Wszystko wtedy kształtowało się we mnie, a nade wszystko potężniał paradygmat literacki i artystyczny, który miał stać się istotą mojego życia. Może maski i totemy z kongijskich znaczków nie oddziałały na moją wyobraźnię w takim stopniu, jak czyniły to realne kształty podczas afrykańskich ceremonii, ale na pewno pobudzały twórcze myślenie. Może dlatego później tak wiele surrealistycznych rysunków stworzyłem i z ogromną mocą dążyłem do zapisania moich doświadczeń w wierszach, prozie i eseistyce. Internet jest cudownym wynalazkiem, więc bez trudu odnalazłem w nim moją serię, dawno przepadłą w przepaściach przeszłości i zdawać by się mogło nieodwołalnie straconą. Jeśli umie się z niego korzystać, owoce mogą być niezwykłe, a dawne pasje mogą wrócić do nas z niezwykłą intensywnością – ściągając obrazy tych znaczków, przypomniałem sobie z jaką nabożną czcią wsuwałem je za celofanowe taśmy do mojego klasera. Sąsiadowały tam z seriami prezentującymi zwierzęta na sawannach, zebry i antylopy, drapieżne koty, małpy i wiele, wiele ptaków, które szczególnie kochałem. Może tego rodzaju pasje – a zbierałem jeszcze egzotyczne banknoty, widokówki, książki, a nawet etykiety zapałczane – uchroniły mnie od popełniania przestępstw, które stały się udziałem moich kolegów. Nie bierzemy się znikąd, a wiele kształtujących nas treści i zdarzeń, ma ogromny wpływ na to kim w końcu będziemy i co w życiu osiągniemy.

Dodaj komentarz

ŚWIAT STAROŻYTNY (XXXI)

2019/08/15 @ 7:47 (Miejsca, Starożytność, Sztuka)

Jakież iście piorunujące wrażenie musiała wywierać na starożytnych Grekach Atena, bogini chmur i błyskawic, znakomicie posługująca się dzidą, opiekunka wojowników, podczas świętych wojen zawsze krocząca w pierwszym szeregu. Urodziła się z głowy Zeusa, gdy ta nabrzmiała od bólu i została przecięta toporem przez Hefajstosa. Od razu miała kopię i tarczę, a jej narodziny miały wymiar atmosferyczny i grozę najpotężniejszych sił natury. Nie bała się walczyć z gigantami, a u Homera była boginią wojny, ścierającą w pył wrogów i prowadzącą do zwycięstwa takich herosów jak Odyseusz. Ludzkość zawdzięcza jej ujeżdżenie dzikich koni, instrument muzyczny aulos (jedna lub dwie niezależne, cylindryczne piszczałki, wyposażone w podwójny stroik), który przekazała Marsjaszowi, a także podstawowe narzędzie rolnicze – pług. Żadna kobieta nie mogła jej dorównać w przędzeniu i tkaniu, a z czasem bogini ta stała się też synonimem mądrości i roztropności i zsyłała ludziom dobre rady. Modlono się zatem do niej często i gorliwie, szczególnie w miastach, których była opiekunką, a atrybutami jej była sowa, kogut, wrzeciono, tarcza, dzida i hełm. (Por. Mała encyklopedia kultury antycznej pod red. Z. Piszczka, Warszawa 1983, s. 95) Choć była symbolicznym bóstwem mitologii greckiej, to jej narodziny miały miejsce nad rzeką Tritonia, w Libii, o czym niewielu pamięta i od razu lokuje ją pośród wysp i wysepek Hellady. Interesującą sprawą jest też seksualność Ateny, która będąc kobietą, zachowywała się i postępowała jak umięśniony mężczyzna, śmiało kroczący do boju i nie lękający się najtrudniejszych wyzwań. Ten archetyp przetrwał do naszych czasów i bywa wykorzystywany przy opisach zachowań erotycznych współczesnych kobiet. Szczególnie tych zimnych i wyrachowanych, dokładnie planujących swoje związki, najczęściej też aseksualnych, używających mężczyzn jako reproduktorów, albo głoszących tylko pochwałę miłości lesbijskiej.

Dzięki współczesnym rekonstrukcjom możemy zdać sobie sprawę jak wielkim szacunkiem darzono Atenę – rzeźba dłuta Fidiasza, znajdująca się w Partenonie, jest tego wyrazistym dowodem, a choć nie przetrwała do naszych czasów, nowoczesne techniki audiowizualne pozwoliły ją w całości zrekonstruować. Grecki rzeźbiarz wykonał ją w latach 447–438, stosując technikę chryzelefantową (nakładanie na drewnianą konstrukcję płyt złota i kości słoniowej) i przydał wiele dodatkowych elementów. Rzeźba miała 12 metrów wysokości wraz z bazą, oszałamiała bogactwem, dekoracyjnością i rozmachem artystycznym i przyczyniła się do nieśmiertelnej sławy jej autora. Posąg umieszczony we wnętrzu Partenonu wyobrażał majestatyczną boginię w złotym hełmie i długim, powiewnym peplosie. Atena wyposażona została także w złotą figurę Nike na prawej dłoni, o rozmiarach żywej kobiety (1,77 m) oraz kunsztownie przyozdobioną egidę i włócznię przy lewym boku. Na szczycie jej hełmu Fidiasz umieścił gryfa z dwoma sfinksami, na egidzie głowę Meduzy, na sandałach sceny z centauromachii, a na fryzie moment narodzin Pandory, której to przygląda się dwunastu bogów. Rzeźbę wielokrotnie uzupełniano, a jej kruszec, wagi ok. 1151 kilogramów stanowił skarb państwa ateńskiego. Losy tego przedstawienia dopełniły się w piątym wieku naszej ery, kiedy to miał miejsce ogromny, destrukcyjny pożar. Przypuszcza się też, że złoto i kość słoniowa zostały wywiezione przez Turków do Konstantynopola, gdzie zostały użyte do wykonania innych artefaktów. Od dłuższego czasu trwają prace rekonstrukcyjne na wzgórzu akropolskim i planuje się odzyskać oryginalne, marmurowe rzeźby z muzeów europejskich, a także odtworzyć ze współczesnych materiałów ogromny posąg Ateny Dziewicy (gr. Partenos)

Rekonstrukcja z Nashville

Zapewne pomocne w tym względzie będą rzymskie marmurowe kopie – Atena z Warwakionu, z Lenormantu, Pergamonu i Palmyry a także intaglio Aspazjosa i ateńska tetradrachma z drugiego wieku naszej ery, wiernie przedstawiająca głowę bogini. Wyobrażenie o monumentalizmie rzeźby Fidiasza daje też niezwykłe jej odtworzenie w naturalnych wymiarach, które miało miejsce w Nashville, stolicy amerykańskiego stanu Tennessee. Możemy tam podziwiać kopię Ateny Partenos, wykonaną w 1990 roku przez  Alana LeQuire, z nowoczesnych materiałów, a przede wszystkim z aluminium, stali, plastiku i kompozytów gipsu oraz włókien szklanych. Artysta zadbał by jego dzieło było wiernym odwzorowaniem greckiego oryginału i teraz zdumiewa ono  swoim rozmachem i wielkością, przyciągając ogromne rzesze turystów. Archeolodzy i historycy zajmujący się światem antycznym dzielą się na tych, którzy są przeciwni jakimkolwiek rekonstrukcjom i na tych, którzy są gorącymi zwolennikami wszelkich oryginalnych odtworzeń. Po jednej stronie stawia się marne odnowienie ruin Babilonu, dokonane przez Saddama Husseina, a po stronie drugiej moderowaną przez naukowców odbudowę Partenonu, zniszczonego przez ogromną eksplozję w czasach okupacji tureckiej (1687). Od czasów najdawniejszych wszelkie  naturalne wzgórza, rozległe przestrzenie wyniesione przez procesy geologiczne, takie jak wapienny akropol ateński, wykorzystywano do kultów religijnych. Archaiczne świątynie, które wznoszono w tym miejscu od czasów neolitu, zostały zniszczone podczas wojen perskich i dopiero decyzje Peryklesa spowodowały, że rozpoczęto budowę nowego kompleksu świątynnego, poświęconego przede wszystkim Atenie. To ona przyciągała tam  rzesze Greków, którzy wierzyli, że jej przychylność pomoże im w życiu i tak pokieruje ich losami, że wejdą w wiek starczy spełnieni i szczęśliwi. Od dawna mówi się o tym, że gdyby ludzkość przeznaczała ogromne środki, ze zbrojeń i prac badawczych nad udoskonalaniem bomb, czołgów i okrętów, na odbudowę wielkich budowli starożytności, już dawno Partenon lśniłby w centrum Aten, mielibyśmy odnowione egipskie i azteckie piramidy, mezopotamskie zigguraty, grobowce chińskich cesarzy, świątynie indyjskie czy pożerany przez dżunglę Angkor. I szybko wróciłaby na swoje miejsce rzeźba Ateny Dziewicy, zachwycająca ogromem i dająca wyobrażenie o wspaniałościach starożytnego świata, na zawsze odgrodzonego od nas nieprzepuszczalną taflą czasu.

Dodaj komentarz

LUDZKOŚĆ W OBRAZACH (XXIII)

2019/08/05 @ 7:24 (Ludzie, Sztuka, Śmierć)

Przeżył zaledwie sześćdziesiąt trzy lata w siedemnastym stuleciu, ale to starczyło by wyraziście zamanifestować swoją obecność i znaleźć się w panteonie największych malarzy w dziejach świata. Jego droga jest świadectwem tego, że nie ma znaczenia w jakim środowisku rodzi się późniejszy geniusz, a wszystko zależy od jego siły przebicia i niezwykłej wewnętrznej energii, która popychać go będzie ku wielkim dziełom. Zanim zaczął sygnować swoje obrazy jedynie imieniem Rembrandt, urodził się w rodzinie młynarza i córki piekarza, co w żywiołowo rozwijającej się Holandii nie dawało wielkich szans na znalezienie się w gronie wielkich ludzi epoki. Rodzicom starczyło jednak pieniędzy na posłanie go do szkoły łacińskiej i na naukę w uniwersytecie w Lejdzie, gdzie wszakże spędził tylko kilka miesięcy, coraz bardziej przekonując się do tego, że będzie malarzem. A mógł przecież – jak bracia – zostać rzemieślnikiem, dekarzem, młynarzem, piekarzem lub szewcem, on  jednak odkrywając swoje talenty, rozpoczął naukę malarstwa w pracowni Jacoba van Swanenburgha, a po trzech latach – w 1624 roku – udał się do Amsterdamu i doskonalił swój warsztat u Pietera Lastmana, uznanego twórcy realistycznych i dramatycznych obrazów historycznych. Przejął od niego wiele i gdy wraz z przyjacielem otwierał własną pracownię w Lejdzie, wiedział już jak stosować światłocień, jak wyposażać swoje postaci w głębię psychologiczną, a nade wszystko jak operować kolorem i chropowatą fakturą. Szczęśliwym wydarzeniem w jego życiu było spotkanie z Constantijnem Huygensem, wpływową osobistością ówczesnej Holandii, który szybko stał się kimś w rodzaju agenta artysty, generującego zamówienia i utrwalającego jego sławę w całej Europie.

Rozumiejąc wagę malarstwa mimetycznego, przez całe niemal życie malował też swoje autoportrety. To były próby przekazania potomności swojego wizerunku, ale też udane odwzorowania twarzy zmieniającej się dynamicznie w czasie. Ta anatomia starzenia się i nieuchronnego brzydnięcia, była uczciwą grą z czasem, w której mógł być tylko jeden zwycięzca. Zanim jednak artysta zbankrutował i umarł w biedzie w roku 1669, stworzył około stu autoportretów, spośród których wiele wskazywanych jest jako arcydzieła. Przyjrzyjmy się niektórym z nich, na początek wyodrębniając portret z 1628 roku, gdy twórca miał zaledwie dwadzieścia dwa lata. Z obrazu spogląda na nas młodzieniec z bujną burzą włosów, namalowanych i wyrysowanych dla lepszego efektu graficznego ostrą końcówką pędzla. Pozwoliło to malarzowi odwzorować gęstą czuprynę, ocieniającą połowę twarzy i powodującą, że staje się ona tajemnicza i pełna młodzieńczej melancholii. Już na tym przedstawieniu widzimy, że najważniejsze dla Rembrandta jest wierne odzwierciedlenie rysów, bez ukrywania mankamentów urody, takich jak nieco kartoflowaty nos czy dość szeroka twarz. Zwracają też uwagę elementy oliwkowo-burego stroju, z wyrazistymi partiami kołnierza białej koszuli, wykonanej z nicianej koronki. Zarówno tło, jak i faktura odzienia potraktowane zostały jako rodzaj malarskiego wypełnienia płaszczyzny, a na plan pierwszy wysuwa się gładki policzek, z wyrazistym rumieńcem. Z racji zastosowania techniki światłocieniowej tylko jedno oko jest dobrze widoczne, stające się na płótnie czarna plamą. Usta z kolei są dość wyraźne, pulsujące krwią i jakby domagają się damskich pieszczot, co u kochliwego młodzieńca było częstym zajęciem. Ocieniona czupryną głowa, osadzona jest na dość grubej szyi, z rysującym się fałdami skóry, a całość dopełnia miękkie ucho, wystające spod włosów. Dzieło często było reprodukowane i uchodzi do dzisiaj za emblemat wczesnego, oryginalnego technicznie, malarstwa mistrza, wywodzącego się z lejdejskiego młyna nad Renem.

Kolejny autoportret pochodzi z 1640 roku i widać na nim jak znacznie poprawił się status społeczny artysty. Wskazuje na to przede wszystkim bogaty strój i pyszne nakrycie głowy z drogocenną broszą. Poszczególne elementy jasno oświetlonej twarzy są tutaj wyrazistsze, a dodatkowy elementem jest rudawy zarost nad górną wargą i na brodzie. Rembrandt ma na sobie kunsztowny aksamitny kontusz (płaszcz lub kamizelkę), obwiedziony sobolim lub kunim futrem, z rękawami dodatkowo ozdobionymi pasiastymi wstawkami z jedwabiu i satyny. Pod nim znajduje się bogato haftowana koszula z dobrego materiału, od której obraz bierze swą nazwę. Szczególną rolę odgrywa tutaj kunsztowny, aksamitny beret, który wszakże nie znalazł się na obrazie bez powodu. Nabywcą tego autoportretu był Alfonso Lopez i to prawdopodobnie on zasugerował artyście namalowanie dzieła wzorowanego na Portrecie Baldassare Castiglione, namalowanym przez włoskiego mistrza między rokiem 1514 a 1515. Co prawda model Rafaela zwrócony był w lewo, ale pewne elementy wskazują tutaj na powinowactwo stylistyczne, znamy też relacje z czasów, gdy Rembrandt tworzył to dzieło i jego rysunkowy szkic obrazu Rafaela z 1639 roku. I tutaj świetnie zachowane zostały proporcje anatomiczne, ze szczególnym uwzględnieniem niderlandzkiego nosa, ciemnych oczu, żywych ust i prawego ucha, tym razem prawie całkowicie odsłoniętego.  Jakże zachwyca tutaj delikatna chromatyka barw i światła, powodująca, że obraz staje się rodzajem fotografii w sepii, z ledwie zaznaczanymi czerwieniami i żółcieniami. Twórca zastosował tu trick, który wielokrotnie stosował, a mianowicie oparcie się modela o ramę obrazu i jakby wysuwanie się poza nią, w kierunku widza. To jeszcze jedno podkreślenie głębi, w której pojawiają się jego postaci, to zaznaczenia trójwymiarowości świata, w którym przyszło mu żyć i tworzyć. Historycy sztuki dopatrują się także inspiracji włoskim portretem, przy powstawaniu Autoportretu w berecie z roku 1659, który umieściliśmy na początku tego wpisu.

Zapewne późniejszy jest Autoportret z dwoma kołami, namalowany w latach 1665–1668, gdy artysta był już w podeszłym wieku. Znacznie zubożał i czuł się samotny, gdyż poumierali jego bliscy i pozostała mu tylko córka Cornelia. Szczególnie nagła śmierć syna – Tytusa – pogrążyła malarza w czarnej rozpaczy i przyczyniła się do jego powolnego osuwania się w nicość. Pozostało mu już tylko malarstwo i poświęcił się jemu bez reszty, tworząc wiele swoich znakomitych dzieł. Autoportrety z tego okresu cechuje niezwykły realizm i rezygnacja ze środków malarskich, charakterystycznych dla poprzednich okresów twórczości. To te obrazy studiowali z upodobaniem późniejsi impresjoniści, ucząc się od starego mistrza nakładania farb i nowego zastosowania techniki olejnej. Doskonale na nich widać, że Rembrandt zrezygnował z dopracowywania poszczególnych partii dzieła i stosował szybkie „razy” pędzla, nakładając wyraziste plamy kolorów. Wskazywane tutaj dzieło prezentuje artystę w jego pracowni, co można wywnioskować z tła, którym są wielkie płachty papieru z naszkicowanymi kołami, a także z tego, że artysta trzyma w lewej ręce paletę, pędzle i laskę służącą do opierania ręki, przy malowaniu szczegółów. Jego strój to bez wątpienia ubiór roboczy, na który narzucił ciemnobrązowy tabard. Spod tych elementów wystaje biała, skromna koszula, a całość dopełnia takaż sama lniana czapka, chroniąca włosy przed chlapnięciami farby. Krytycy wskazują, że ręka i paleta stanowią jednię, co miałoby być zamierzonym efektem, wskazującym na poświęcenie malarstwu całego życia. Dość to ryzykowna teza, zważywszy, że Rembrant w ostatnich latach skupiał się przede wszystkim na wiernym odwzorowaniu swojej postarzałej twarzy. Niczego przy tym nie retuszował, ukazując zmarszczki i matowość skóry, co paradoksalnie podkreśliło żywość czarnych oczu i jakby chwilowe zatrzymanie w drodze ku dniom ostatnim. W warstwie geometrycznej mamy tutaj do czynienia z ukrytymi kołami, trójkątami i prostokątami, a wystudiowane linie pojawiają się tylko na rysunku okręgów.

Gdyby pokusić się o wskazanie najlepszego autoportretu Rembrandta, zapewne wielu wskazałoby obraz namalowany w 1657 roku, a znajdujący się obecnie w National Gallery of Scotland, w Edynburgu. Zarówno nakrycie głowy artysty , jak i strój wierzchni przypominają nieco togę profesorką i sugerują wielka powagę. Trudno powiedzieć, czy był to świadomy zamysł, ale z twarzy i postawy malarza promieniuje głęboka wiedza o życiu i świecie. Swoim straszliwym kłopotom finansowym przeciwstawia on doskonałość swojej sztuki mimetycznej, tak genialnie odwzorowującej każdy element jego czerstwej twarzy. Widzimy, że pojawiły się na niej liczne bruzdy, włosy przerzedziły się, a usta straciły swój dawny wyraz. Tylko duży nos wciąż dookreśla tę twarz, tylko czarne oczy nie straciły swojej dawnej mocy. Nie widać wszakże buty na obliczu malarza, nie rozkoszuje się on sławą jednego z największych artystów w dziejach, raczej spokojnie kontempluje rzeczywistość. I zostawia potomnym swój wizerunek z tamtych lat, jakże plastyczny i nieomal dotykalny – tak właśnie wyglądał w 1657 roku, a więc zaledwie kilkanaście miesięcy po minięciu magicznej granicy pięćdziesięciu lat. Sporo w nim jeszcze dawnej dumy, ale widoczny też jest smutek i pamięć o poniesionych klęskach, nagłych życiowych zwrotach i nieszczęśliwych zrządzeniach losu. W tym dziele artysta wkracza w obręb ludzkości myślącej i podążającej nieustannie do przodu, ale też staje się przedstawicielem tych, którzy nie zdołali pokonać przeciwności i odeszli w ciszy razem z prostym robotnikiem, woźnicą, tragarzem. Dwanaście lat przed śmiercią artysta patrzy w czarną przepaść czasu przed nim – może ma świadomość tego, że dawno minął smugę cienia i zaczął wolno schodzić ze zbocza w dół. Zachowując na wieki swój wizerunek, utrwalił też w genialny sposób chwilę, ledwie cząstkę swojego bogatego życia i zadecydował o tym jak ma być postrzegany w przyszłości. Zdumiewający jest też dystans, jaki malarz miał do samego siebie, powodujący, że mamy wrażenie, iż ktoś inny go namalował. Tworzenie takich dzieł nie było łatwe, bo lustro zawsze przekłamuje, zmienia proporcje barw, a czasem wręcz zniekształca odbicie, ale Rembrandt miał w tym względzie ogromne doświadczenie, poparte latami prób i modyfikacji. Oddanie na płótnach upływu czasu było jego wielką twórczą obsesją i nie znalazło tak konsekwentnych naśladowców w całej historii malarstwa światowego. A nawet jeśli pojawiali się twórcy idący jego śladem, to nigdy nie osiągnęli oni w swoich dziełach  tak niezwykłej głębi psychologicznej i nie zdołali ukazać żywego człowieka w przestrzeni pełnej światła i cienia, cudownie kontrastujących barw i pulsujących energii.

 

Autoportret z roku 1661 ukazuje artystę w czymś na kształt orientalnego turbanu i z wielką, sfatygowaną księgą w dłoniach. Charakterystyczne jest tutaj oddane z mistrzostwem ironiczne spojrzenie, jakby artysta chciał zasugerować, że wszelka zapisana wiedza świata nie ma znaczenia w konfrontacji z upływem czasu. Jeszcze na płótnie z 1657 roku nie było tak drastycznie tego widać, ale tutaj mamy do czynienia ze starcem, przynajmniej jak na warunki siedemnastego wieku, kiedy to mężczyźni często umierali młodo, a pięćdziesięciopięciolatków uważano za matuzalemów. Ta poza i ironia na twarzy zdają się wskazywać, że artysta zaakceptował swoje lata, jeszcze szuka ich wytłumaczenia w księgach, jeszcze próbuje coś zrozumieć, ale przecież wie, że niewiele lat mu zostało. Były takie dni, gdy ubierał się drogo, jadał znakomicie i otaczał go spory krąg uczniów, a teraz wystarczy mu skromna ryba, chleb i nieco sera, a w latach sześćdziesiątych siedemnastego wieku za ubiór starczyć mu muszą stare szaty, które odziewa do pracy. Włosy mu znacznie posiwiały, na całej twarzy pojawiło się wiele zmarszczek i tylko oczy wciąż są żywe, szeroko otwarte przy ironicznym zmarszczeniu czoła. To już nie jest ten młodzieńczy Rembrandt, który zachwycał swoją fryzura i rumieńcem na nieco pucułowatych policzkach – to wierne oddanie procesu starzenia, który postępował nieubłagalnie, generując nieodwracalne zmiany. Ten człowiek został dotkliwie doświadczony przez życie, a wielkim talentom zostaną przeciwstawione śmierci kolejnych dzieci i niemoc w obliczu chorób. Doskonale pamięta chwile szczęścia z Saskią i uniesienia z kochankami, ale ranią go wciąż te momenty, gdy zgłaszali się do niego wierzyciele i musiał za bezcen oddawać swoje arcydzieła. Zachwyt nad jego pracami został  przygaszony przez gorycz bankructwa i ułomności wieku starczego,  nie pozwalające już na snucie rozległych planów. Tak chciałby dać jeszcze coś cudownego Cornelii i swojej wnuczce Titii, ale kłopoty piętrzyć się będą do samego końca, jakby śmierć drwiła sobie z niego i cynicznie czekała na dzień, w którym zatriumfuje nad ludzkim geniuszem. Może właśnie dlatego malarz stworzył autoportret, w którym ironia splata się z wiedzą, a zmiany na twarzy świadczą o tym, że upływ czasu jest nieubłagany dla grabarza i żeglarza, murarza i cieśli, dla prostego rzemieślnika i genialnego malarza.

Na koniec tego niewielkiego rekonesansu krytycznego przywołajmy dwa autoportrety namalowane w  roku 1669, a więc krótko przed śmiercią twórcy. Pierwszy z nich raz jeszcze dokumentuje postępujące zmiany starcze na twarzy artysty, ale ukazuje też jego odmienioną sylwetkę. To jest już znacznie grubszy mężczyzna, który wszakże nie zatracił swoich charakterystycznych cech osobowościowych. Wciąż ma bystry wzrok i znać w nim ogromną inteligencję, wiedzę o świecie i jego pułapkach. Doświadczył wielu upokorzeń, ale jest w nim duma i spokój, pogodzenie z tym co było i z tym, co nadejdzie. Tym razem na białą czapkę, używaną przy tworzeniu obrazów, malarz nałożył jeszcze czerwony beret, a jego strój znamionuje godność artysty największego. Ręce są złożone, a owalna twarz, wydobyta z mroku i poorana zmarszczkami wyraźnie wskazuje, że jest to człowiek sterany wiekiem i cierpiący z powodu jakichś chorób. Drugi obraz z tego samego roku ma wymiar symboliczny, bo obok uśmiechniętego Rembrandta pojawia się na nim jakiś tajemniczy mężczyzna o diabolicznych rysach. Artysta jest rozbawiony, jakby brał udział w jakiejś zabawie, albo jakby odpowiadał uśmiechem na jakąś sekretną propozycję. W lewym górnym roku zaznaczył szybkimi ruchami pędzla kogoś, w kim doszukiwano się diabła albo nawet samego Szatana, choć byli też i tacy krytycy, którzy nie przykładali wagi do tej postaci. Trudno jednak przejść do porządku dziennego nad tym osobnikiem, bo artysta zawsze mądrze komponował swoje obrazy i umieszczał na nich tylko funkcjonalne elementy. Najwięcej uwagi przyciąga jednak postać samego malarza, namalowana energicznie, z zastosowaniem wyrazistej faktury i jakby wytyczająca kierunki przyszłym naśladowcom. To jakby zespolenie w jednym dziele dwóch późniejszych kierunków malarskich – impresjonizmu i ekspresjonizmu, ulotnej chwili i szybko zanikającej energii życiowej. Oświetlenie górnej części postaci, tak charakterystyczne dla starego mistrza, daje tutaj niezwykły efekt rzeźbiarski, jakby została ona wykuta ze złota albo odlana z brązu i potem już nie cyzelowana. Ta chropowatość i lekkie przebijanie się czerwieni na twarzy, to zamierzone efekty, mające wskazywać, że czas się kończy i trzeba się śpieszyć. Trzeba ruszać w ostatnią drogę…

Dodaj komentarz

TADEUSZ WYRWA-KRZYŻAŃSKI (1947–2019)

2019/05/28 @ 4:27 (Literatura, Ludzie, Poezja, Sztuka, Śmierć)

23 maja zmarł w Pile Tadeusz Wyrwa-Krzyżański, mój serdeczny przyjaciel, artysta, krytyk, prozaik i poeta, człowiek wielu talentów, przez wiele lat obecny na łamach licznych periodyków, uczestnik wielu festiwali literackich, kongresów i sympozjów. Wydał kilkadziesiąt książek, kilka tek graficznych, a jego wystawy w Polsce i za granicą zawsze były wielkim wydarzeniem. Przez lata był wizytówka kulturalną ziem nadnoteckich, a szczególnie Czarnkowa, gdzie się urodził i Piły, z którą związał się już w czasach młodości. Pierwszy raz spotkałem go podczas wieczoru poetyckiego w Staromiejskim Domu Kultury w Warszawie, w październiku 1985 roku i były to okoliczności dosyć szczególne. Akurat na starym mieście w Warszawie miały miejsce demonstracje i wszędzie było pełno zomowców, a szczególnie obstawione zostały ulice wokół katedry i rynku. Jakoś przedostałem się do klubu i tam też pojawił się Tadziu razem ze Zdzisławem Smektałą i Andrzejem Lenartowskim. Dopiero co otrzymałem w Krakowie niezwykle prestiżową Nagrodę Imienia Andrzeja Bursy, sporo publikowałem w dziesiątkach periodyków i trochę było wokół mnie absurdalnego szumu. Na spotkaniu doszło między nami do konfliktu, który po latach wspominaliśmy z uśmiechem i całą sytuację tłumaczyliśmy nadużyciem alkoholu. Tak, nie wylewaliśmy go za kołnierz i w następnych latach sporo moich spotkań z Tadziem było sowicie zakrapianych, a to w Gnieźnie, a to w Czarnkowie, Pile, Poznaniu, kilka razy w Warszawie i jeszcze w wielu innych miejscach. Szybko zacząłem też recenzować jego książki, a on odwdzięczał mi się zaproszeniami na imprezy, które organizował. Łatwo dostrzegłem, że jest to osobowość niezwykła, daleko wykraczająca poza ramy regionu, w którym żył i tworzył. Pisałem  wtedy: W poezji Tadeusza Wyrwy-Krzyżańskiego stykają się ze sobą dwie płaszczyzny: semantyczna i strukturalna, które są ze sobą sprzężone. Język służy doświadczeniu, a doświadczenie jest poligonem języka. Poeta jakby sprawdzał siebie i swoje narzędzia penetracji w sytuacjach krańcowych i prozaicznych. Rzeczywistość postrzegana i przeżywana determinuje tu ostateczny kształt wiersza, nieomal porządkuje jego strukturę. Poeta czuwa tylko nad ostatecznym jego wyrazem. Jednocześnie – już w trakcie powstawania czy tworzenia się wiersza – wskazuje te sfery języka, które stają się polifonią, harmonią albo dysharmonią. Autor tworzy swoje wiersze z fragmentów i segmentów ocalonej rzeczywistości; buduje z nich  dom  i  stara się wzmocnić już istniejące konstrukcje. Dom, to naczelna obsesja tej poezji – do domu autor wraca i z domu ucieka, pragnie jego ciepła i buntuje się przeciwko ludziom, którzy odgradzają go od czterech ścian. Narrator wierszy jest tym, który niejednokrotnie „oberwał” od życia, tym, który często nie miał co ze sobą począć i nie wiedział dokąd pójść. Dlatego zawsze wracał do domu, czując przyspieszony łomot serca, czując ściśnięcie gardła. I wcale dom nie musi być budowlą z cegieł i betonu – może być czystym pięknem, może być ciepłem zaklętym w kobiecie: Nawet w tej chwili nagiej przeżera mnie idea/ domu: chcę w tobie pomieszkać, chcę w tobie/ jak w mężczyźnie/ kobieta, jak w człowieku – może – człowiek./ Ubierz się,/ w tę starą sukienkę/ ze zmiętej dobroci,/ mój domu. Poeta jakby wracał z wielkiego wysypiska kultury, jakby na wielkie śmietnisko znaczeń podążał. Jego świat jest pozbawiony jednoznacznie określanych wartości, w jego rzeczywistości jednostronne wartościowanie skazane jest na przegraną. Po odrzuceniu kultury, wartość ma tylko egzystencja, nawet literatura jest ledwie poletkiem, zapuszczonym ogrodem. Poeta nie przykłada już do niej wagi, tak jak nie obchodzą go różnorakie, nagminnie wygłaszane sądy i mądrości. Zmieniła się sytuacja i twórca może powiedzieć: (…) już nie/ czytamy ich/ recenzji./ Nie wlecze się za nami pawi ogon,/ ze śmietniska targów. Kultura legła w gruzach, wszędzie spotkać można tylko rumowiska. Zabiła kulturę lawina informacji, masowość, powielanie danych w nieskończoność i ich reprodukowanie. Tajemnica i piękno dzieła sztuki stały się pojęciami niezrozumiałymi dla pojedynczego konsumenta kultury. W takiej sytuacji człowiek wrażliwy i pragnący obcować z pięknem, zwraca się w stronę prawdziwej poezji, naznaczonej stygmatami cierpienia i wiary – poezji powstającej na rumowiskach, odradzającej się po wielkim kataklizmie czasu i przestrzeni. Jedynie język i wyobraźnia zdołały oprzeć się destrukcyjnej sile mass-mediów, i to w nich właśnie zawiera się prawda o człowieku, prawda o świecie.

Wyrwa-Krzyżański tropi słowa, przeszukuje przebrzmiałe zwaliska znaczeń, dokopuje się do ukrytych sensów. Jego wzrokiem wewnętrznym jest wyobraźnia, głucha na kakofonię rzeczywistości, niemalże dziewicza, generująca obrazy pogranicza snu i przedśmiertelnego, bolesnego rozmycia wizji. Imaginacja poety nie zna żadnych ograniczeń, prowadzi go na sam szczyt śmietniska dwudziestowiecznej kultury. Tutaj walają się zdezelowane aforyzmy, skorupy przemówień i rozbite zegary zgasłych dni. Tutaj znaleźć można portrety dawnych wielkich tego świata, tutaj też kwilą cichuteńko dzieci, które się nie urodziły i wiersze, którym nigdy nie było dane zasmakować ludzkiego brzmienia. Poeta zbiera wszystkie te rupiecie do jednego worka, a potem w  domu  tworzy z nich nowe, inne całości. Modyfikuje znaczenia i nadaje inny sens słowom potocznym. Tak powstaje swoista poetycka „sklejanka”, zestaw wierszy, gdzie sąsiadują ze sobą odniesienia do zapisów czasu komór gazowych, polscy monarchowie, złote krzyżyki zawieszone na łańcuszkach, pytanie o istnienie Boga, narkomani i stary, wykoślawiony mit. Ten katalog, ten scrap-book wierszy, to dom najtrwalszy. W jednym z pożegnań z czytelnikiem, Wyrwa-Krzyżański, szeptem, ale dobitnie to przypomina: Powtarzam dramatycznym szeptem, aż i to odrzucicie/ na śmietnik: umocnijmy dom w sobie. Co ja teraz/ robię? W popielisku wartości szukam małej cegły/ żaru. I te wiersze, i te wiersze, i te wiersze/ też (…). Obsesje literackie Tadeusza orbitowały wokół domu i przestrzeni zabudowanych – próbując przez wiele lat stworzyć bezpieczną enklawę do życia, osiągnął to dopiero w związku małżeńskim z Asią, z którego urodziła się piękna córka. No, ale jak to bywa w życiu, nadeszły trudne doświadczenia i choroba poety odmieniła wszystko. Ale nie zaprzestał pisania i rysowania, zdając sobie sprawę z własnych ograniczeń, zwolnił tempo, chociaż i tak było ono znacznie szybsze niż u innych artystów i malarzy. Nie można tutaj nie wspomnieć o arcydziełach rysunkowych, które Tadziu tworzył z niezwykłą lekkością i pasją. To były surrealistyczne wizje, realizowane najczęściej czarnym tuszem i piórkiem, przy wykorzystaniu kreski najdelikatniejszej z delikatnych, to była poezja zapisana w inny sposób.

Tutaj też pojawiały się tematy, które wyodrębniałem przy okazji analiz poetyckich: Wyrwa-Krzyżański niejednokrotnie podkreślał i zaznaczył to nawet w tytule jednego ze swoich tomów – Siwe dziecko – że doświadczenie dzieciństwa było dla niego przeżyciem inicjacyjnym. Tam, w okolicach Czarnkowa, pośród nadnoteckich wzgórz i rozlewisk, odczuł po raz pierwszy cudowność przestrzeni, w jakiej bytujemy – tam zrodziła się jego wrażliwość i nieustająca potrzeba podróży, wędrowania przez świat i poprzez samego siebie. Permanentnego odkrywania i dopełniania tego, co bolesne, tego co ostateczne. Bo, dodajmy tutaj od razu, owo dzieciństwo było też doświadczeniem traumatycznym i wycisnęło bolesne piętno na poecie i jego bohaterach lirycznych. Było niczym odciśnięcie pieczęci w kształtującej się wyobraźni i  świadomości. Dziwna to była pieczęć, bo raz miała kształt hostii, a kiedy indziej stawała się czarnym kołem, raz była okiem opatrzności, a zaraz zmieniała się w ślepie demona. Była przekleństwem i błogosławieństwem zarazem i kazała iść, poprzez krajobrazy świata i poprzez przestrzenie kolejnych książek, poprzez ruiny i poprzez ogrody. Nie bez powodu poeta w wierszu o Freudzie, wprowadzając do wiersza elementy psychoanalizy, momentalnie neguje je jako pomocne w próbie odnalezienia samego siebie. Jego maksyma jest tyleż trywialna co oczywista i tyleż doraźna, co ostateczna – ból. Tak, ból każdego wyleczy ze złudzeń, bo ból jest stanem permanentnym ludzkiej świadomości. I jakby go nie tłumaczyć, jakby go nie demonizować czy idealizować, jest otwarciem i zamknięciem cudzysłowu – jest echem kosmicznej ciszy i milczeniem Boga. Dla takich obszarów wrażliwości i takich maksymalnych prób znalezienia sensu jest tylko jedna alternatywa – czułość. I poeta podchodzi do ludzi z czułością, z delikatnością, ale nie waha się też obnażać sztuczności, fałszu, zakłamania. Choć i wtedy robi to dla człowieka, dla jego przebudzenia.

Zwróćmy też uwagę na inny obszar poetyckich penetracji, który można by określić jako grę kulturową. Jej wyrazem są wprowadzane jednocześnie do wierszy tematy z obrębu kultury masowej i wysokiej. Tak iluzoryczna przestrzeń wewnętrznego pulsowania rozszerza się i poeta stara się umieścić swoje doświadczenie w perspektywie globalnej. Wykorzystuje do tego celu znane postaci z historii, literatury, sztuki i  albo prowadzi z nimi rozmowę, albo jakby mówi ich ustami. Zawsze jednak stara się zrozumieć świat, stara się przeniknąć materię, szuka d u c h a i podnosi głowę ku górze. Tam – wołanie/ ciszy nadchodzi z hieroglifów/ gwiazdozbiorów, tam rozciąga się wielka przestrzeń niewiadomej i nieogarniona zagadka przestrzeni. Poeta wędruje ze swoimi postaciami i swoimi odbiciami ku wciąż uciekającym dalom. Jawi mu się jakaś tajemna harmonia i dysharmonia zarazem, chciałby powiedzieć o mechanice dziejów i mechanice ludzkiej świadomości, ale wciąż coś staje mu na drodze, wciąż jakaś siła odpycha go na margines. To jest jakby siła odśrodkowa tak wirującej świadomości, która zaczyna rozumieć wszechświat, która zbliża się do Boga, a nie może już pojąć samej siebie. Oddala się od siebie i rejestruje tylko to, co postrzegają zmysły, co poezja wyodrębnia z pustki i oprawia w płonące i tandetne zarazem, ramki liryki. To jest dramat, to jest tragedia wrażliwości nieosiągalnej i nagle spadającej na człowieka w najmniej odpowiednim momencie. To jest świadomość gwałtownego spalania się – Ja, glina, nie/ nie sięgam wyobraźnią za fundament i kamień, spalam się/ i wypalam – na cegłę. Amen.  Poeta jakby pyta co zrobić z tą świadomością i z kim podzielić się bolesną wrażliwością? Z kobietą, przyjacielem, przygodnie spotkanym człowiekiem czy ze samym sobą. I jak umieścić ją pośród swoich miejsc, gdzie z fontann tryska popiół, a oczy dziecka ronią czarną łzę? Może tylko formuła nieistnienia może temu sprostać, może tylko w nim łka boleśnie zduszona prawda, która może jawić się właśnie tak: Poranek. Stoliczki. Lektura tutejszych gazet. Świat/ jest piękny. Ledwo w nim dwa nie wywiezione kubły, trzy zepsute żarówki i z przetrąconym skrzydełkiem/ wróbel. Ciągłe wydania specjalne, dokończenia/ w następnym wydaniu/ wieczności./ Ale i niebo nie jest z jednodniowego papieru,/ u jego fundamentów jest kamień węgielny/ księgi. Zwykłość i wzniosłość, westchnienie za wiecznością i kontemplacja brudnej teraźniejszości – oto dwa rewiry tej zdumiewającej liryki.

Ostatni raz widziałem się z Tadziem 19 października zeszłego roku, podczas jubileuszowej wystawy jego prac plastycznych i licznych fotografii jego publikacji prasowych i magazynowych. Dzięki uprzejmości Asi, zostałem zaproszony na wernisaż z okazji półwiecza pracy twórczej Tadzia i miałem tam dość spore wystąpienie, które zrekapitulowano w jednej z gazet wielkopolskich: Mamy tutaj do czynienia z wielką osobowością kultury nie tylko wielkopolskiej, ale kultury polskiej! Nie waham się powiedzieć, że mamy do czynienia z geniuszem. Bo tylko geniusz tak potrafi zawłaszczać świat i tak potrafi ten świat odzwierciedlać w swoich dziełach. Wiadomość o śmierci Tadzia dopadła mnie w Las Vegas i otoczenie, w którym właśnie się znalazłem, pełne blichtru i tandetnych imitacji, złotych hoteli, fontann i kopii rzymskich rzeźb, spotęgowało absurdalność tego, co się stało w Pile. Wróciłem z USA  w dniu pogrzebu przyjaciela i samolot z Frankfurtu wylądował w Bydgoszczy właśnie wtedy, gdy jego trumnę składano do grobu. Nie mogąc być realnie na tej ceremonii, starałem się być tam duchowo, szukałem nad chmurami przestrzeni łączących mnie z tym miejscem i tą chwilą. Żegnaj mój wspaniały przyjacielu, śmierć zafundowała ci ten marny, ostateczny dom, w którym twoje ciało zamieszka do końca czasu. Jakże szybko odchodzą przyjaciele, jakże trudno się pogodzić z ich nieistnieniem i ostatnim oddechem, jakże boli ich bezruch i rozpoczęty rozpad domów, które budowali. Żegnaj Tadziu, niebawem zaczną się chwiać i zburzą się nasze domostwa i wszyscy, jak jeden rozsypiemy się w pył, staniemy się martwą ruiną i może tylko z ocalałych kawałków cegieł ktoś, kiedyś, wzniesie nową budowlę.

Dodaj komentarz

PTAKI BASILA EDE’A

2019/01/04 @ 20:34 (Ptaki, Sztuka)

Basil Ede (1931–2016) był angielskim malarzem naturalistą, a szczególnie zasłynął jak twórca przedstawień ptaków. Rysowaniem zainteresował się jeszcze w dzieciństwie, a dorastając w czasach drugiej wojny światowej zapełniał notatniki rysunkami samolotów i pojazdów pancernych, armat i statków wojennych. W 1949 roku został powołany do wojska angielskiego i służył w korpusach pomocniczych. Po ukończeniu służby został marynarzem na statku handlowym i pływał regularnie z Southampton na Daleki Wschód. Wtedy właśnie zainteresował się w sposób szczególny kulturą tej części naszego globu. Zaczął tworzyć wiele akwarelowych przedstawień ptaków, eksponując je na wystawach w Europie i w Stanach Zjednoczonych, zdobywając coraz więcej kolekcjonerów i zyskując ogromną sławę. W pewnym  momencie podjął ambitne zadanie dorównania Johnowi Jamesowi Audubonowi i zaczął tworzyć tablice wszystkich 650 gatunków ptaków amerykańskich. Niestety jego plany pokrzyżowały kłopoty zdrowotne, szczególnie po silnym udarze mózgu, kiedy to prawa część jego ciała została sparaliżowana. Nauczył się wtedy malować lewą ręką, ale o kontynuacji szczytnych celów nie było już mowy. Pozostał po nim ogromny dorobek, który zdumiewa swoim zakresem i zachwyca z racji niezwykłej metody twórczej. Obrazy ornitologiczne tego twórcy nie są realistycznymi odwzorowaniami ptaków, znanymi z licznych atlasów – to raczej etiudy malarskie (akwarelowe lub olejne), gdzie wyrazisty jest wpływ dawnej sztuki chińskiej i japońskiej. To jest ta sama lekkość, te same zwiewne pozy, te same stylizacje poszczególnych elementów dzieła.

Dodaj komentarz

LUDZKOŚĆ W OBRAZACH (XXII)

2018/12/20 @ 9:35 (Ludzie, Sztuka)

Sztuka portretowa Jana van Eycka w czasach późnego średniowiecza sięgnęła wyżyn malarstwa europejskiego. Najlepiej widać to w wizerunku mężczyzny w czerwonym turbanie (ok. 1433), który w historii sztuki traktuje się jako autoportret niderlandzkiego mistrza. Ale przecież równie ekscytujące są inne dzieła tego typu, takie jak Mężczyzna z goździkiem (ok. 1435), Portret Jana de Leeuwa (ok. 1436)  a szczególnie Mężczyzna w niebieskim chaperonie, namalowany w okolicach roku 1430. Nie zachowały się informacje kim jest tak starannie sportretowany człowiek, ale kunsztowny strój świadczy o jego wysokim statusie społecznym. Chaperon to popularne nakrycie głowy, noszone w Europie na przełomie XIV i XV wieku, które zastąpiło wcześniejsze kaptury. Było to połączenie czapki frygijskiej i grubego otoka, ze spływającym z niego kapiszonem, okrywającym ramiona. Tak wyrazisty na obrazie van Eycka, aksamitny lub sukienny wałek, wypełniano skrawkami materiału lub papierem i dołączano do niego „ogon”. Aż do końca XIX wieku uważano, że autorem tego niewielkiego dzieła był Albrecht Dürer, ale najnowsze badania przywróciły autorstwo twórcy niderlandzkiemu. Choć niebieskie nakrycie głowy i strój z dobrego materiału wskazuje, że był to ktoś bardzo dbający o wygląd, to jednak kontrastuje to z jego niechlujnym zarostem, tak wspaniale oddanym przez artystę. Przydaje on męskości prezentowanej postaci, a zarazem pozostaje w łączności z dość dowolnie przedstawioną materią, zwisającą z otoka. To jakby pierwsza jaskółka malarstwa impresjonistycznego i wyraziste wskazanie, że najważniejsza jest twarz mężczyzny, a okrycie głowy i zwisające fałdy materiału, to tylko element dodatkowy, dekoracyjny. Pamiętajmy, że były to czasy czarnej śmierci i ogromnej pauperyzacji społeczeństw europejskich. Wszędzie widziało się roje biednych chłopów i mieszczan, żebraków i kalek, odzianych byle jak lub półnagich. Tu jednak strój mężczyzny jest elegancki, pełen dystynkcji, a nawet nieco zbyt wykwintny, jak dla kogoś, kto posiada tak powszechną i niczym specjalnym nie wyróżniającą się fizjonomię.

Mężczyzna z goździkiem (ok. 1435)

Antropolog bez trudu zauważy, że mamy do czynienia z kimś, kto urodził się i żył w Niderlandach lub Francji, może w Niemczech lub w Szwajcarii. To wyjątkowo emblematyczny Europejczyk o jasnej (a nawet bladej) karnacji, z nieco za długim nosem, który dominuje w obrębie twarzy. Tym bardziej, że usta są niewielkie, oczy lekko zapadnięte, uszy średniej wielkości, a brwi na pewno nie określimy jako krzaczaste. Z długim nosem konweniuje wyrazisty podbródek i dość długa szyja, a dalej subtelne dłonie, z wypielęgnowanymi paznokciami, świadczące o tym, że mężczyzna ten nigdy nie wykonywał ciężkich prac. Przy całej tej zwykłości i przeciętności portretowanego, artyście udało się oddać jego zamyślenie i rodzaj wątpliwości, widoczny w brązowych oczach. Jedno z nich jest otwarte szerzej, a drugie lekko przymrużone, co sugerować może rozważanie jakiegoś problemu i budowę skomplikowanej konstrukcji dedukcyjnej. Także ułożenie ust wskazuje na rodzaj zadumy, a nawet smutku, bo krzywizna linii pojawiającej się między wargami skierowana jest ku dołowi. Nie są to usta zmysłowe, raczej suche i spierzchnięte, jakby wskazujące na jakąś chorobę gastryczną lub immunologiczną. Nie wiem czy kobiety chciałyby całować takie anemiczne wargi – van Eyck był w tym względzie bezlitosny i uwypuklił wszelkie mankamenty twarzy swojego modela, łącznie z mętnymi piegami i dość trupim odcieniem skóry. Trudno zgodzić się z tymi interpretatorami, którzy twierdzą, że mamy tutaj do czynienia z portretem ślubnym i być może powstało też drugie dzieło, przedstawiające wybrankę serca mężczyzny w niebieskim chaperonie. Zapewne ogoliłby się wtedy i miałby na twarzy choć cień uśmiechu lub odświętności, wskazującej ów szczególny moment w jego życiu. Z drugiej strony, jeśli mielibyśmy do czynienia z mezaliansem lub małżeństwem z rozsądku, mogłoby się pojawić tego rodzaju zamyślenie i smutne opuszczenie warg. W czasach późnego średniowiecza zawierano związki małżeńskie wcześnie, często przed dwudziestym rokiem życia, a tutaj mamy do czynienia z mężczyzną w wieku średnim, zapewne po czterdziestce, a może nawet blisko pięćdziesiątki. Cóż i ten argument można łatwo znieść, bo przy powszechnej śmiertelności małżonków, śluby zawierano czasem kilkakrotnie – mogłoby to być zatem kolejne zamążpójście eleganta van Eycka .

Mężczyzna w czerwonym turbanie (1433)

Sporo uwagi interpretatorzy i historycy sztuki poświęcili pierścieniowi, który mężczyzna trzyma w prawej dłoni, tak jakby go komuś prezentował lub miał zamiar ofiarować. To niewątpliwie złoty pierścień z wyrazistym prostokątnym lub owalnym rubinem, który w tamtych czasach musiał mieć ogromną wartość. Abstrahując od tego czy mamy do czynienia ze złotnikiem, czy z żeniącym się właśnie mężczyzną, warto na chwilę zatrzymać się przy symbolice cennego kruszcu i drogocennego kamienia. Złoto od dawien dawna, we wszystkich kulturach i cywilizacjach świata symbolizowało chwałę, bogactwo i wieczność. Z racji tego, że nie ulegało korozji, fascynowano się jego niezniszczalnością i wykonywano z niego korony władców, biżuterię i najwykwintniejsze przedmioty użytkowe. Ale chyba najważniejsza była symbolika sakralna, gdzie odgrywało rolę pośrednika pomiędzy zwykłością i świętością, między sacrum a profanum. Z kolei rubin to kamień, który zawsze symbolizował żarliwą miłość, szczęście i bogactwo. Egipcjanie wierzyli, że rubin, jako minerał najcenniejszy,  chroni zdrowie, przyczynia się do trwałości uczuć i wierności partnerów. Wielką wagę odgrywał w starożytnej Grecji, Indiach i w Chinach – praktycznie nie było koron władców, od Ameryki Południowej, poprzez Afrykę do Azji, na których nie umieszczano by krwiście czerwonych kamieni, a Kleopatra kazała nawet przyozdabiać nimi ściany swoich komnat pałacowych. Jakoś zapomina się przy interpretacjach portretu mężczyzny w niebieskim chaperonie, że złoto i rubiny bywały powodem najstraszliwszych zbrodni i że pozyskiwano je zmuszając ludzi do niewolniczej pracy w warunkach uwłaczających ich istnieniu. Może owo zwątpienie na twarzy mężczyzny wskazuje na ulotność ziemskiego bogactwa, niestabilność zgromadzonych majątków i trudność zachowania ich w obliczu przestępców, szukających łatwego łupu. Jak często w malarstwie Jana van Eycka podskórna geometria tego obrazu oparta została na specjalnej triangulacji – trójkątem jest twarz i szyja mężczyzny, dwoma trójkątami odwróconymi w stosunku do siebie są zwisające „ogony” nakrycia głowy. Także dłonie układają się w dwie osobne figury, przypominające trójkąty, nie mówiąc już o kształtach pomniejszych, takich jak oczy, powieki, usta, broda, ucho, nos, opisanych na trójkątach. Inna charakterystyczną cechą sztuki portretowej niderlandzkiego twórcy jest ów gest rąk i trzymanie jakiegoś elementu, czy to kwiatu, czy biżuterii, wyraziście połączony z wyrazem twarzy modela. Pośród portretów ludzi, powstających w różnych stuleciach, obraz ten zajmuje poczesne miejsce i zapewne jeszcze wielokrotnie będzie reinterpretowany i przywoływany przy szerokich analizach historycznych i estetycznych.

Portret Jana de Leeuwa (ok. 1436)

Dodaj komentarz

« Older entries

%d blogerów lubi to: