Zmarł Mietek Jankowiak, mój nauczyciel akademicki, a potem sympatyczny kolega z tego samego wydziału Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Zachowam go w pamięci jako serdecznego człowieka, dobrego dla studentów i szanującego współpracowników. Zamieszczam tu recenzję jego znakomitej książki o Wyspiańskim
Mieczysław Jankowiak był profesorem w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Bydgoszczy. Przez wielu lat zajmował się teorią i historią literatury. Zdobył uznanie literaturoznawców i zaskarbił sobie sympatię wielu roczników studentów. Jego książki, wykłady, spotkania seminaryjne i dyskusyjne miały zawsze charakter interdyscyplinarny i prezentowały literaturę w szerokim kontekście kulturowym, genologicznym i filozoficznym. Dawały możliwość poznania dzieł pisarzy z wielu stron, z wykorzystaniem narzędzi badawczych różnych szkół literaturoznawczych. Prof. Jankowiak jak mało kto potrafi pisać i mówić o literaturze, a w sytuacj
i, gdy króluje wszechobecny „chaos interpretacyjny”, dykcja ta jest wyrazista i utwierdza w przekonaniu, że szkoła takich literaturoznawców jak Kleiner, Górski, Pigoń czy Weintraub jest stale żywa. Jak przystało na badacza tego pokroju, autor łączył w obrębie swoich penetracji wiele zjawisk, wiele dzieł, a równie dobrze czuł się analizując twórczość Mickiewicza i Norwida, Rydla i Sienkiewicza, Kasprowicza i Szymborskiej. Trudno się dziwić, że literaturoznawca stawiający sobie tak ambitne zadania i ogarniający swoją eksploracją tak rozległy teren postanowił zbadać związki Wyspiańskiego z romantyzmem. Wszak jest to zadanie tyleż wdzięczne, co stawiające przed autorem liczne kłopotliwe przeszkody. Pierwsza z nich określona została już w tytule dzieła i wskazuje na szerszy kontekst interpretacyjny, jaki tu musi się pojawić, a zarazem – jak to określa autor – wymóg daleko idącej wariantowości zastosowanych metod.
Pośród wielu znaczących twórców młodopolskich Wyspiański zajmuje miejsce szczególne. Zdolny malarz, rysownik i scenograf, autor przejmującej poezji i dramatów, które trwale zapisały się w świadomości odbiorców i w historii literatury, a także wrażliwy interpretator literatury polskiej, stale nawiązujący do romantycznej tradycji i prowadzący z nią dialog. Jak pisze autor: Wyspiański wziął specyficzny i znaczny udział w ówczesnym „dialogu” z romantyzmem – nie jako krytyk lub historyk, lecz jako autor dramatów i artysta teatru. Jego dyskurs nie należy do zjawisk ani łatwych w odbiorze, ani prostych w interpretacji autorskiej intencji. Właściwości „dialogu” autora „Wesela” z romantyzmem są mocno i głęboko zakorzenione w kulturze obu epok: romantycznej i młodopolskiej. Metoda Wyspiańskiego jest pośrednia: ironiczna, ambiwalentna, antynomiczna. Taką metodę rozwinęli do stopnia perfekcji romantycy, zdawałoby się niedościgli mistrzowie ironii. Jednak Wyspiański przejrzał tajemnice ironii romantycznej i zapewnił jej dalszą ewolucję we własnej twórczości. Wśród cech jego prawdziwie romantycznego dialogu z romantyzmem ironia należy do – jakby to ująć banalnie – „wniosków najdalej idących”. Autor przyznaje, że wielu pisarzy młodopolskich stosowało w swoich dziełach ironię, ale u Wyspiańskiego osiągnęła ona stopień mistrzowski. Stała się paradygmatem i zaczynem podobnie ukierunkowanego fermentu myślowego w dramatach Micińskiego, Witkacego, Gombrowicza i Mrożka.
Mistrzostwo owego ironicznego dialogu Wyspiańskiego z romantyzmem – zdaniem badacza – dostrzegalne jest na wielu poziomach instrumentalizacji i fabularyzacji jego dramatów, a przy tym jest subtelne i wskazuje w tradycji te elementy, które miały największą wagę, stawały się wykładnią myślenia, momentem mitycznym i symbolicznym, chwilą dziejową i tragedią jednostki, zwrotem w kierunku sacrum i znamieniem profanum. Zdaniem Jankowiaka ironia Wyspiańskiego ma charakter figuralny, a szczególna rolę odgrywa w niej mityczna postać Dionizosa – boga pojawiającego się dość często w romantyzmie, a potem narzuconego neoromantyzmowi przez Fryderyka Nietzschego. Jako symbol uniwersalnych antynomii był on też wyrazem ambiwalentnych postaw modernistów, a u Wyspiańskiego nakładał się na formalne rozstrzygnięcia pomiędzy sakralnym misterium a szopką satyryczną, pomiędzy wzniosłością królewskiego dialogu i ludycznej spowiedzi przedstawiciela najniższej warstwy społecznej. Po drugie – zdaniem badacza – to, co najgłębsze, zarazem powszechne i autobiograficzne, romantyczne i modernistyczne, budzące entuzjazm i sceptycyzm – to zamyka się w formie: misterium Dionizosa. Owo misterium jest częścią ogólnego dialogu z romantyzmem. Rozpatrywane z takiej pozycji obydwie formuły sygnalizują – jeśli wolno tak określić – takie same zakresy tematu. Ale są one synonimiczne tylko w kontekście Młodej Polski. Misterium jest formuła wypowiedzi podniosłej, chociaż nie wyklucza możliwości zastosowania w nim ironii. Zaświadczają to Dziady i Wesele, Kordian i Wyzwolenie, a takich par, a nawet triad czy wielokrotności mogłoby się tutaj pojawić więcej. Jankowiak po przebadaniu ogromnego materiału literackiego obu epok nie waha się postawić tezy, iż najbardziej znane i najlepsze sztuki sceniczne Wyspiańskiego są ironicznym przewartościowaniem romantycznego wzorca dramatu. A znaczy to, że dokonało się tutaj wzajemne przenikanie, wzajemna transgresja zarazem. Jest to też dowodem ciągłości tradycji literackiej i nieustającego artystycznego nawiązywania, rozpatrywania spuścizny poprzedników i wydobywania z niej integralnych, nowych wartości.
Kolejne rozdziały tej interesującej monografii ukazują jakby poszczególne stadia ironicznych nawiązań i komentarzy Wyspiańskiego. Zaczyna autor od przybliżenia problemów ironii i dramatu. W tym syntetycznym rozdziale, który pomocny może być na wielu płaszczyznach poznawania literatury polskiej, znajdziemy definicję i podział ironii oraz ważną dla całej rozprawy partię pt. Modele i metody rozważań o dramacie poromantycznym. To przybliżenie i zebranie sądów badaczy jest konieczne dla zrozumienia kolejnych części rozprawy. A prezentuje w nich autor nawiązując już do Wyspiańskiego i Młodej Polski typy ironii. Przyglądamy się zatem mającej rodowód antyczny Ironii retorycznej, w obrębie której nie zapomina autor o tradycyjnej „polskiej przekorze”. Następnie zapoznaje czytelnika autor z Ironią tragiczną. Ukazuje jej greckie źródła i umiejscawia ją w perspektywie literatury europejskiej. I w tym przypadku analizuje polskie przykłady ironii tragicznej (Treny i Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego, dramaty Słowackiego, Konrad Wallenrod, wiersze i dramaty Norwida). Niezwykle pojemny i interesujący jest też rozdział prezentujący Romantyczną ironię kreacyjną. Wychodząc od uściśleń filozoficznych i estetycznych dochodzi badacz do przekonania, że tego rodzaju ironia była immanentnym elementem w twórczości romantyków i Wyspiańskiego. Już tutaj widać, że Jankowiak stosuje w swojej pracy zasadę prezentacji poszczególnych tez, poprzez sugestywne i funkcjonalne przybliżanie cząstek w pokrewnych epokach i u prowadzących dialog pisarzy. To jakby wyławianie najistotniejszych dla tematu egzemplifikacji i wskazywanie najistotniejszych kontekstów. Tutaj właśnie znakomicie przydaje się ów rozwinięty poprzez lata studiów aparat badawczy autora. Kolejny rozdział jest próbą rozległego spojrzenia na dwa pojęcia, wcześniej już wyodrębnione w twórczości Wyspiańskiego – „misterium” i „szopka”. W dalszej części rozprawy znajdą one swoją egzemplifikację w konkretnych dziełach Wyspiańskiego. Z kolei rozdział szósty jest przybliżaniem związków Wyspiańskiego z Mickiewiczem. Za podstawę posłużył badaczowi jeden z jego najlepszych dramatów – Legion. Nie poprzestaje jednakże Jankowiak na wskazywaniu ironicznego dialogu tylko pomiędzy wymienionym wyżej dziełem, a spuścizną największego polskiego poety. Znajdziemy tu też nawiązania do innych dzieł. Podstawą jest wszakże chęć pokazania Dyskursu ironicznego w przestrzeni intertekstualnej. Jak pisze autor: cały tekst „Legionu” jest sferą ironicznych efektów intertekstualności. W zakresie bardziej tradycyjnym znajdują się w nim aluzje, „zapożyczenia”, cytaty przywołujące konkretne teksty literackie i artystyczne i ich interpretacje. (…) Antynomia tekstu legionowego i mesjanistycznego (lub w skrajnej postaci mistycznej) podlega w „Legionie” antyfrazie lub metatezie i w wielu scenach promieniuje ambiwalencją. W innych kontekstach i warunkach jest to alternacja czynu i myśli, pragmy i kontemplacji, postawy apollińskiej i dionizyjskiej, „woli” i „wyobrażenia”. Oba teksty (polskie, romantyczne) prowadzą grę ironiczną w ramach tekstu rzymskiego, który jest dla nich nadrzędnym tekstem historiozoficznym. Podobną skalę wnikliwości i umiejętności interpretacyjnych znajdziemy w rozdziale siódmym poświęconym „Weselu”. I tutaj Jankowiak zbiera okruchy, dopełnia treści, a potem błyskotliwie syntetyzuje, tworzy dualistyczną wykładnię rozumienia tego patetycznego i zarazem ironicznego dzieła. Oddajmy raz jeszcze głos badaczowi: „Wesele” zadziwia nowym ujęciem i funkcją ironii w dramaturgii Wyspiańskiego. Może to efekt wprowadzenia do utworu krakowskiej współczesności, owego – jak ją nazwał Kazimierz Wyka – „wielkiego świata pozorów”. Może to jest wynik głębszego przemyślenia ironii romantycznej lub metamorfozy autorskiego podmiotu ironii. Zamiast ostrego szyderstwa występuje w Weselu dowcipna i pozornie zabawna ironia. Zamiast dyskursu zjawiają się szersze przestrzenie gry ironicznej, zamiast ambiwalentnego misterium pasyjnego dominuje fuzja antynomicznych elementów: misterium i szopki, tragizmu i komizmu, próby „akcji” patriotycznej i zachowania karnawałowego. Ale są kontynuowane pewne metody już sprawdzone w Legionie, jak: 1) intertekstualna forma dialogu z przeszłością; 2) akantowy zespół bohaterów, który pełni funkcje kompozycyjne lub archaiczne role kulturowe ( na przykład budziciel i przybysz, eiron i alazon); pogłębiają się strefy gry, antynomie nabierają zdecydowanej wyrazistości. Toteż w dramacie nie przeważa polemika, lecz refleksja ironiczna. Przywołuje ona opozycje życia i sztuki, istoty i pozoru, etycznej powagi działania i obrazów karnawalizacji świata. Już od dawna istnieje opinia, że w „Weselu” dużą rolę odgrywa synteza gatunków. Syntezę kształtują konwencje romantycznego dramatu narodowego, sztuki symbolicznej, polskiej szopki, tragedii, a nawet dramatu naturalistycznego. Parafrazując to co zostało wyżej powiedziane, można by stwierdzić, że dla badacza najważniejsza jest synteza różnych rodzajów ironii w dziełach Wyspiańskiego. W „Weselu” wyodrębnia on Ironiczną grę schematów fabularnych, rozważa wskazywane już zależności i antynomie w obrębie formuły „szopki” i „misterium”, a przede wszystkim – w brawurowy sposób – przeprowadza analogię pomiędzy romantycznym i modernistycznym widzeniem Wernyhory (Legendarny poeta-prorok galicyjskim emisariuszem politycznym). Nie pomija też i Chochoła (Chochoł – arcydzieło ironicznej symboliki), a nawet uznaje go za najcelniejszy koncept dramatu. Dalej podążą ku innemu wielkiemu dramatowi Wyspiańskiego – ku Wyzwoleniu. Tutaj wskazuje na użycie „błazenady transcendentalnej” i „satyry menippejskiej”, a także ukazuje bolesne rozdarcie poety modernistycznego pomiędzy pragnieniem bycia wieszczem, a rzeczywistością jego sztuki. Rozdział ten jest jedną z najciekawszych w naszym literaturoznawstwie prób stworzenia wykładni ironii w dziele Wyspiańskiego. Jest to też znakomita lekcja poglądowa – dowie się z tego rozdziału czytelnik jak głębokie i daleko idące są poszczególne plany jego dramatu, dowie się też, że istnieje w nim wiele ukrytych struktur i poziomów. Jak pisze Jankowiak Każdy poziom struktury „Wyzwolenia” wyróżnia się własną poetyką ironii i własną wizją ironiczną. W najważniejszym poziomie znajduje się „ktoś” – anonimowy podmiot – kreator, od którego zależy rzeczywistość Konrada. Tekstową formą tej zależności jest składnia przytoczenia. Pierwsze wystąpienie podmiotu przypomina – choć w zmienionej poetyce – klasyczny prolog. Jednak w „Wyzwoleniu” nie przedstawia on przedakcji i nie określa jednoznacznie koncepcji sztuki scenicznej, realizowanej w dramacie. Prawdziwa przedakcja tkwi intertekstualnie w „Dziadach” Mickiewicza, szczególnie w Improwizacji. I tutaj zatem analiza wykracza szeroko poza zwyczajowe uściślenia, daje wykład literatury w ruchu, w nawiązaniu, w ciągłym rozwoju. Tego rodzaju syntezy możliwe są tylko u badaczy nie poprzestających na wpatrywaniu się w drobny wycinek czasowy w dziejach literatury, lecz odważnie, metodycznie studiujących szersze zakresy, rozleglejsze przestrzenie.
Przestrzenie intertekstualne konstruowali także inni moderniści, ale chyba tylko w dramatach Wyspiańskiego udało się połączyć próbę rozumienia i identyfikacji tradycji z ironicznym dystansem, czy jak chce autor rozprawy z braniem w sceptyczny nawias czy cudzysłów. Jankowiak nie chciał stworzyć monografii ironii w twórczości autora „Wesela”, a jedynie opisał wielowymiarowy aspekt ironicznego dialogu z tradycja romantyczną. Poeta taki jak Mickiewicz czy Słowacki, Krasiński czy Norwid podchodził do swojej sztuki w sposób niezwykle poważny, wręcz namaszczony. Twórca taki jak Wyspiański wprowadził do swoich dzieł cytaty i kryptocytaty z utworów romantycznych, a także pokusił się o próbę umieszczenia w tradycji doświadczeń i rozważań człowieka końca wieku dziewiętnastego i początku dwudziestego. Gdyby czynił to śmiertelnie poważnie, posądzony by został o patetyczny monumentalizm, zostałby wyśmiany i wydrwiony. Iluż znamy takich młodopolskich twórców? Zaletą pracy prof. Jankowiaka jest to, że pokazał on głębię przemyśleń Wyspiańskiego i jego znakomite rozumienie tradycji romantycznej. To jest niewątpliwie podręcznik rozumienia jego dramatów, a przy tym znakomite studium, pulsującej żywą ironią, żywej literatury.
_____
Mieczysław Jankowiak, Misterium Dionizosa. Ironiczny dialog Wyspiańskiego z romantyzmem, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Bydgoszcz 1998, s. 236.
ce i skłaniające do refleksji nad naszą przeszłością. Nie widziałem oryginałów donosów, nie jestem upoważniony do weryfikowania ich prawdziwości – powszechnie wiadomo, że esbecy fałszowali dokumenty i wprowadzali do akt fikcyjnych TW. Dwóch kolegów jednak przyznało się do współpracy – poeta i krytyk Leszek Żuliński oraz Andrzej Zaniewski potwierdzili, że byli tajnymi współpracownikami bezpieki i czerpali korzyści z donosów. Znam Leszka od wielu lat, a także Andrzej należy do kręgu moich dobrych znajomych. Twórczość Żulińskiego, krytyka żywo reagującego na wydarzenia literackie, a także powieści Zaniewskiego (tłumaczone na wiele języków), oceniam bardzo wysoko. Jednak informacje Siedleckiej były dla mnie szokiem, jeszcze większym niż w przypadku TW Krzysztofa – prof. Janusza Kryszaka z bydgosko-toruńskiego oddziału SPP. Choć wiedziałem i czułem, że ów badacz literatury emigracyjnej, w stosunku do mnie jest fałszywy, to w jakiś sposób lubiłem i ceniłem jego dorobek naukowy i poetycki. Świetnie piło się z nim piwo na rynku w Toruniu, gdy siedzieliśmy obok siebie i rozmawialiśmy np. o Grzegorzu Musiale. Tutaj – w przypadku kolegów z ZLP – cios był dotkliwy, bo przecież są to bliscy mi ludzie, z którymi integrowałem się podczas wielu imprez literackich i których miałem za uczciwych. Dumny byłem z tego, że Zaniewski trzykrotnie wysuwany był do Nagrody Nobla, a jego powieści ukazują się w kolejnych krajach i zataczają coraz szersze kręgi. Żuliński pisywał o mnie i w połowie lat osiemdziesiątych wystawił mi pisemną opinię o mojej działalności, która bardzo się przydała w ówczesnej Prokuraturze (prowokację z tamtych lat na pewno szczegółowo opiszę i ujawnię dokumenty z mojej teczki). Tak, ale teraz zupełnie inaczej to wszystko wygląda. Pod koniec lutego odbyło się zebranie Zarządu ZLP w pełnym składzie, gdzie – zgodnie z decyzją Bydgosko-Toruńskiego Oddziału ZLP – poprosiłem tych kolegów, którzy się przyznali, by zrezygnowali z udziału w Zarządzie. Choć moja wypowiedź była spokojna i prezentowałem opinię Zarządu mojego Oddziału, uznany zostałem za jednego z głównych przeciwników TW. Ale przecież także inni pisarze, w tym Prezesi z Poznania i Krakowa, opowiedzieli się za takim rozwiązaniem. Niestety zebranie niczego nie dało i pojawiło się na jego końcu letnie oświadczenie, które większość szybko przegłosowała. Nie zdążyłem jeszcze wrócić do domu z Warszawy, a w mojej skrzynce e-mailowej już był list od Leszka Żulińskiego, w którym tłumaczył się ze swojej decyzji i między innymi mówił o tym, że był ideowym lewicowcem i donosił dla ówczesnej Polski. Teraz „ta nowa Polska” chce go za to rozliczać, a nie ma przecież do tego prawa. Nie wierzyłem własnym oczom, jak ktoś tak inteligentnie piszący o literaturze, może formułować takie bzdury. Wcześniej – przyznając się, czyli lustrując się – porównywał się z Jackiem Soplicą, a teraz próbuje zrobić taką karkołomną woltę. Szczerze żal mi Zaniewskiego, który ma w życiorysie trudną do pojęcia dwoistość, ale nie przestanę cenić jego Szczura, jednej z najwybitniejszych powieści polskich, napisanych po wojnie, ale Leszek zaczyna niebezpiecznie orbitować ku nierzeczywistości. Czytam te coraz bardziej zjadliwe komentarze na jego blogu, jakieś zapowiedzi dramatycznych gestów, maślane zachwyty nad pewnymi ważnymi osobowościami i nie mogę jakoś odnaleźć dawnego, bystrego kolegi. Jeśli Żuliński donosił dla Polski, to byli w tym czasie tacy, którzy dla Niej siedzieli w więzieniach. Jeśli brał honoraria za kolejne – jak to nazywa – analizy, to byli tacy, którzy nie mieli pracy i borykali się z biedą, a zastraszani i dręczeni musieli uciekać z kraju. Jestem zwolennikiem oczyszczenia obu związków pisarskich z osób ewidentnie uwikłanych w kontakty z SB. Byłbym nawet za tym, żeby ludzie pełniący jakieś funkcje w PZPR lub ci, którzy zbłaźnili się wypowiedziami w duchu komunistycznym, nie wchodzili do Zarządu organizacji, nie mogli też sprawować kierowniczych funkcji. Czas by pojawili się nowi ludzie, nie upaprani w przeszłości, a przynajmniej deklarujący taką czystość (co zawsze można zweryfikować zgodnie z obowiązującym prawem). Niestety jest jeszcze drugie dno tej przykrej sprawy – pisarze często w historii bywali nieetyczni i wcale nie przeszkadzało to im w pisaniu znakomitych książek. Przykładami są tutaj choćby – opisani przez Siedlecką – Kuśniewicz i Odojewski, ale też wielu wielkich pisarzy amerykańskich, rosyjskich, niemieckich i francuskich. Niektórzy z nich byli potworami w życiu prywatnym i może z tego pęknięcia, z sytuacji doktora Jekylla i Mr. Hyde’a, czerpali czarną energię do pisania. Trudno powiedzieć co jest większą przewiną moralną – posiadanie kochanek czy donoszenie na przyjaciół, dręczenie dzieci czy pisanie absurdalnych raportów, kolaborowanie z nazistami, trockistami czy z komunistami, branie pieniędzy za bicie ludzi czy za opisywanie ich słabości. To są też pytania na kanwie książki Joanny Siedleckiej i sytuacji w polskich uniach pisarskich, które są niezwykle trudne i stale mają związek z przeszłością i otwieranym na nowo szambem PRL-u.
DZIENNIK ORNITOLOGA 