Andrzej Bursa
Z ZABAW I GIER DZIECIĘCYCH
Gdy ci się wszystko znudzi
spraw sobie aniołka i staruszka
gra się tak:
podstawisz staruszkowi nogę że wyrżnie mordą o bruk
aniołek spuszcza główkę
dasz staruszkowi 5 groszy
aniołek podnosi główkę
stłuczesz staruszkowi kamieniem okulary
aniołek spuszcza główkę
ustąpisz staruszkowi miejsca w tramwaju
aniołek podnosi główkę
wylejesz staruszkowi na głowę nocnik
aniołek spuszcza główkę
powiesz staruszkowi „szczęść Boże”
aniołek podnosi główkę
i tak dalej
potem idź spać
przyśni ci sie aniołek albo diabełek
jak aniołek wygrałeś
jak diabełek przegrałeś
jak ci się nic nie przyśni
r e m i s
Andrzej Bursa (1932–1957) – był poetą, prozaikiem i dramaturgiem, który przeżył zaledwie dwadzieścia pięć lat, ale jakże wyraźnie zapisał swoją obecność w historii współczesnej literatury polskiej. Choć jego śmierci towarzyszył mit samobójstwa, zmarł z powodu wrodzonej wady aorty, a jedynie można zastanawiać się czy jego styl życia nie przyśpieszył odejścia. Do tej famy przyczynił się też znacznie Stanisław Czycz, który napisał niezwykle sugestywne opowiadanie pt. And. Jego bohater miał sporo cech Bursy i na końcu popełnił samobójstwo – tak kolega Andrzeja zainicjował czarną legendę, która przydała wiele udręki jego rodzinie. A przecież studiował bułgarystykę i filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim, pracował też jako reporter w „Dzienniku Polskim” w Krakowie, czule opiekował się żoną i synem, a literaturą zajmował się ledwie przez trzy lata. Była to jednak prawdziwa eksplozja twórcza, bo po Bursie pozostał tom sporych rozmiarów, zawierający utwory lepsze i gorsze, ale zawsze pełne pasji i buntu. Od 1967 roku krytycy krakowscy przyznawali Nagrodę imienia Andrzeja Bursy, która znacznie przyczyniła się do rozpropagowania jego osoby i twórczości, choćby przez dobór laureatów: m. in. Rafała Wojaczka, Stanisława Barańczaka, Juliana Kornhausera, Adama Zagajewskiego – w roku 1984 nagrodę tę otrzymał Andrzej Kaliszewski i piszący te słowa. Twórczość Bursy znacznie różniła się od tego, co powstawało w latach pięćdziesiątych i nigdy nie zhańbiła się oportunizmem, jakąkolwiek serwitutową uległością wobec systemu komunistycznego. Choć na jednym ze zdjęć, jakie po nim pozostały, przypomina typowego murarza z lat pięćdziesiątych – podobne uczesanie, kraciasta koszula, podwinięte mankiety i dumne spojrzenie jak z propagandowego plakatu – wszystko w nim przeczyło sztampie, wszystko buntowało się przeciwko schematycznemu wchodzeniu w nową rzeczywistość.
Nie wierzył rozśpiewanym i rozhisteryzowanym tłumom rówieśników, nie zachwycał się ogromnymi posągami Stalina i Lenina, nie przystawał w ich czerwonym cieniu jak esbecy, ormowcy i partyjniacy. Wybierał skrajny sprzeciw – niczym w drastycznym Zabiciu ciotki – bo niósł w sobie ból rzuconej na kolana Polski, ból ruin i zgliszcz, jakże dobrze zapamiętanych i kalających dziecinną wrażliwość, przepełniała go też rozpacz niespełnienia pierwszych lat powojennych, głodu i poniżenia. Nie widział dookoła ładu, więc burzył, buntował się – jego najboleśniejszym przeżyciem egzystencjalnym było doświadczenie chaosu. I temu dawał świadectwo w swojej twórczości, i z nim się w niej zmagał, choć od pierwszego omdlenia podczas wyprawy reporterskiej czuł, że przegra. I gdy inni wznosili z segmencików cegieł domy, ulice i wzorcowe miasteczka – pisał: mam w dupie małe miasteczka/ mam w dupie małe miasteczka/ mam w dupie małe miasteczka! Bulwersował, wzbudzał mieszane uczucia, jego rówieśnicy wielbili go i nienawidzili, stawał się niewygodny, gdy z głupia frant walił pośród dętych dyskusji o poezji: wynieś proszę to wiadro bo potwornie tu pachnie szczyną. Był poetą i prozaikiem z krwi i kości, a swoje cierpienie, swoje lęki i obsesje potrafił przekuć w samorodny kształt literacki. Często świadomie, wbrew swojemu słabemu ciału, wychodził na spotkanie śmierci. Kiedyś, podczas rodzinnego spotkania upadł i już się nie podniósł, a to, że nikt mu nie pomógł, lekarze nie przybyli i nie znano technik ratowniczych, miało wymiar symboliczny. Pochowano go na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, zamykając w ten sposób biografię realnego człowieka i inicjując losy pośmiertne bytu nie poddającego się łatwo jakiejkolwiek weryfikacji.
Jednym z najbardziej znanych wierszy Andrzeja Bursy jest utwór pt Z zabaw i gier dziecięcych, w którym autor zderzył ironię i absurd, komizm i tragedię. Pomysł tego liryka opiera się na przekonaniu, że ludzki świat przypomina teatr kukiełkowy, a nasze działania, ruchy, decyzje, sterowane są przez niewidzialną siłę. Dlatego w sytuacji totalnego znudzenia światem można znaleźć się w przestrzeni teatru pudełkowego, na scenie lalkowej, gdzie steruje się zachowaniami sztucznych bohaterów. Bursa dopuszcza tutaj także możliwość autonomicznego stworzenia postaci, bo przecież owa ironiczna zachęta: spraw sobie aniołka i staruszka, jest zapowiedzią działań dwojakich: kupna w jakimś hipotetycznym, monstrualnym sklepie zabawkarskim, albo własnoręcznego wykonania (wystrugania jak Dżepetto Pinokia) kukiełek, pacynek, poruszających się figurek. To ma być też rodzaj gry, której wynik pojawi się na końcu we śnie i stanie się pointą kolejnych ruchów. Oczywiście chodzi tutaj też – na zasadzie kontrapunktu – o realny świat ludzki i tylko w takich kontekstach ironia zyskuje swoją moc. Brutalność języka pojawia się już przy opisie pierwszego działania – owego podstawienia nogi staruszkowi, który w wyniku tego wyrżnie mordą o bruk. Tak utraci atrybuty ludzkie, stanie się rodzajem istoty wynaturzonej, bliskiej zwierzęciu (morda), a do tego nie upadnie, tylko „wyrżnie” o bruk. Oczywiste jest tutaj nawiązanie do powszechnie znanych określeń: „wylądować na bruku”, „znaleźć się na bruku”, a w dalszym planie do słów Norwida o fortepianie Chopina: Jękły głuche kamienie –/ Ideał sięgnął bruku – –. Zachowanie aniołka w tej sytuacji jest jednoznaczne i ustala jego formę dla następnych akcji, zarówno dobrych, jak i złych. Opuszczenie główki ma być wyrazem dezaprobaty, a jej podniesienie – pochwały, nawet jeśli pojawiać się będzie w kolejnych wersach ironia. Podarunek pięciu groszy, to kpina z darczyńcy i obdarowanego, bo niczego nie kupi się za taką sumę, niczego nie wesprze się, a jedynie można w ten sposób zamanifestować dobrą intencję. Aniołek nie wykazuje tutaj inteligencji i bliższy jest odpustowym świątkom, niż czystym duchom, potrafiącym przenikać ludzkie myśli, analizować czyny, ostrzegać przed złem i chronić na drodze życiowej.
Kolejny akt negatywny jest nie mniej brutalny od pierwszego, bo chuligańskie zbicie okularów staruszkowi nie można inaczej zaklasyfikować, niż jako przestępstwo, kodyfikowane określonym paragrafem w Kodeksie Karnym. Możliwe w tej sytuacji jest zranienie, a nawet utrata wzroku, a choć czyn dotyczy mienia staruszka, potencjalnie może naruszyć jego niedotykalność cielesną i mieć opłakane konsekwencje. Ironia Bursy sięga tutaj zenitu i trudno się dziwić, że oceniający tę sytuację aniołek znowu opuszcza główkę. Podniesie ją gdy bohater wiersza ustąpi staruszkowi miejsca w tramwaju, co powszechnie uważane jest za działanie dobroczynne i wskazuje na to, że mamy tu do czynienia z młodzieńcem. Kontrapunktem dla tego staje się kolejny czyn ohydny –wylanie nocnika na głowę staruszka, a właściwie jego zawartości. Może tutaj chodzić o mocz, ale możliwe są też fekalia, co dałoby pożałowania godne efekty i raz jeszcze musiałoby zostać zaklasyfikowane jako przestępstwo. Cóż może zrobić aniołek w takiej sytuacji – tylko ze smutkiem opuścić główkę i zamanifestować swoją dezaprobatę. Co innego, gdy adresat wiersza powie osobie w podeszłym wieku „szczęść Boże” i poszerzy przestrzeń ziemską o głębie duchowe, sferę istnienia samego Boga, który ma przydawać szczęścia staruszkowi – wtedy świątkowy aniołek lub jego kukiełka, podniesie główkę. Bursa ma doskonałe wyczucie sytuacji, świetnie operuje przykładami zachowań skrajnych i uznaje, że dosyć już ich przywołał. Zamyka zatem tę część utworu krótką pointą – i tak dalej, ale rozszerza ją o właściwe spointowanie, nakazując bohaterowi poddanie się kolejnemu testowi – tym razem ma to być próba snu.
Po ciągu działań absurdalnych i chwalebnych, dzień się skończy i nadejdzie czas pójścia do łóżka. W nim, podczas snu pojawi się odpowiedź, czy gra prowadzona na jawie zakończyła się sukcesem, czy porażką. Do tego celu autor wprowadził do wiersza kolejną postać, cepeliowego diabełka, który ma być znakiem przegranej. Ale przecież nie ten niewielki demon jest tutaj najważniejszy, raczej staje się on równoważnym przeciwnikiem aniołka. Potężny absurd i komizm pojawia się za to w wierszu za sprawą trzeciego, potencjalnego wyniku gry – remisu. Może być dobrze lub źle, ale też może być nijak, ble ble, zero do zera, nic nie przyśni się bohaterowi i sytuacja pozostanie patowa. Musimy przy tym pamiętać w jakich czasach powstał ten utwór, co wtedy pisano i jakie postawy ludzkie afirmowano. Powszechna była jednoznaczność, lewicowość, postawa ateistyczna, a jakiekolwiek wahania nie mogły mieć miejsca pod czerwonymi sztandarami, w rzeczywistości powstającego nowego państwa socjalistycznego. Śpiewano o budowaniu nowych domów, zachwycano się możliwościami technicznymi autobusów, pociągów, dźwigów i spychaczy, a dziwne zachowania ludzkie, wątpliwości teologiczne i niezdecydowanie, spychano na margines życia. Nie dopuszczano do remisu, raczej stawiano na wygraną lub przegraną przeciwników systemu, wszelkie sytuacje „pomiędzy” uważano za skrajny przejaw buntu i karano je bezlitośnie. Bóg w takiej sytuacji stawał się partnerem aniołka i diabełka i lądował pośród odpustowych, przerysowanych i przekolorowanych wizerunków, świątków, kukiełek. Andrzej Bursa – w wierszu pt. Z zabaw i gier dziecięcych – znakomicie ukazał ambiwalencję rzeczywistości, w której żył, a przy tym oszukał cenzurę, ukrył treść dodatkową, w zdawać by się mogło, prostym pomyśle poetyckim, w celowej infantylizacji świata i raz jeszcze zamanifestował własną integralność, owo – jakże dla niego charakterystyczne – stawanie okoniem do jednowymiarowej rzeczywistości…
DZIENNIK ORNITOLOGA 